تکان دهنده و حرفه ای

زنی بنام راضیه (با بازی مهناز افشار)  فکر می‌کند خواهرش رضوان را بهمن (با بازی مهران احمدی) شوهر خواهرش به قتل رسانده است. به همین خاطر سی و شش نفر از اعضای خانواده‌اش را با اتوبوس برادر شوهرش خلیل (با بازی حسن پورشیرازی) از گرگان به مشهد می‌برد تا علیه بهمن قسم بخورند. تنها کسی که مخالف این کار است خسرو (با بازی سعید آقاخانی) همسر راضیه است.
دومین ساخته محسن تنابنده با نام قسم علاوه بر موضوع جذاب و ملتهبش ساختاری دقیق و حرفه ای دارد به گونه ای که به لحاظ محتوا و ساختار دقیقا در نقطه مقابل فیلم نخستش گینس که یک گروتسک  بی حس و حال با فضایی چند پاره بود قرار می گیرد. طرح مساله قسامه یکی از موضوعاتی که همواره محل بحث قرار داشته اما تنابنده بدون هرگونه پیشداوری، از این موضوع صرفا به عنوان یک بهانه استفاده می کند تا اولا مخاطب و بیننده، خودش راجع به موضوع مذکور بیندیشد و تصمیم گیری کند . ضمن اینکه وی استفاده خوبی از این مساله بعمل آورده تا موقعیت ملتهب و پیچیده آدمها را درمواجهه با این مساله تصویر کند و این چالش را به وجود بیاورد که وقتی جایگاه خوانده و خواهان تغییر می کند ممکن است چه اتفاقاتی رخ دهد.
ساختار دراماتیکی که برای طرح و نقد مقررات قسامه در حقوق ایران و قانون مجازات اسلامی در این فیلم به کار گرفته شده است ، نیز بسیار موفق و جذاب است . تمام این مقررات در قالب گفتگوهای مسافران اتوبوس در فصل اول فیلم گفته می شود می شود . ادامۀ فیلم در قالب داستان و روایت سینمایی ، عملاً نگاهی دارد  به این مساله که در جامعه ای که بیشتر افراد در پی کسب منافع و سودجویی خود هستند و شفافیت و  صداقت در ارتباطات فردی و جمعی تا حد زیادی رنگ باخته مراسم قسامه تا چه حدی می تواند حقیقت را از بین برده و واقعیت را نادیده بگیرد.
همچنین باید به این نکته هم اشاره کنم که قسم  با طرح موضوع تخصصی و حقوقی یک موضوع کاملاً تخصصی حقوقی را سوژۀ اصلی خود قرار داده است و بدون آنکه اطلاعات غلط به بیننده بدهد و  بی آنکه به فیلمش به کلاس درس تبدیل و به دیالوگهای آموزشی مستقیم و غیرسینمایی متوسل شود ، در اثری دراماتیک و بازبان سینما مساله را طرح کرده و به نوعی نقدی هم به آن وارد ساخته است.
شخصیت پردازی آدمهای فیلم هم در نوع خود قابل تامل است. با وجود اینکه در این داستان به اجبار با جمعی نزدیک به 40 نفر طرف هستیم اما تنابنده با ظرافت چند خط توضیح راجع به هر شخصیت به ما ارائه می کند که مخاطب با نگاهی به هر یک از شخصیتهای فرعی داستان به راحتی می تواند آنان را شناخته و در موردشان اظهار نظر کند. تنابنده در حوزه فیلمنامه قسم به خوبی موفق شده تا آدمهای داخل اتوبوس  اتوبوس را به میانه این چالش اخلاقی پرتاب کند تا هم میزان ریاکاری‌ آن‌ها را نشان دهد و هم بگوید مفاهیم دینی مثل قسامه به چه شکلی می تواند بازیچه سودجویی انسان‌های طماعی مثل فامیل‌های راضیه شود. تقریباً تمام کسانی که با راضیه همراه شده‌اند تا علیه بهمن قسم بخورند برای منفعت شخصی‌شان قصد انجام این کار را دارند. خیلی‌ها می‌خواهند دیه را بگیرند و اعدام شدن یا نشدن بهمن چندان برایشان مهم نیست و بعضی‌ها هم که صرفا هدفشان یک سفر سیاحتی زیارتی است. ضمن اینکه موضوع ملتهب فیلم در نتیجه ترکیب با موضوعاتی که در طول سفر آدمهای داستان به صورت مداوم ایجاد می شود باعث به وجود آمدن موقعیت های گوناگونی می شود که کاملا در خدمت قصه قرار می گیرند و به پیشبرد داستان کمک می کنند و باعث ایجاد ضرباهنگ بسیار مناسبی در سیر روایی ماجرا می شوند. این مساله تا زمان سقوط اتوبوس به داخل استخر پرورش ماهی ادامه پیدا می کند و پس از آن ورق بر می گردد و تا پایان قصه موضوع با چرخشی مناسب همه حمله خود را متوجه راضیه کرده و او را در موقعیت جدید و کاملا متضاد با موقعیت قبلی قرار می دهد.
ساختار فیلم نیز بسیار زیباست. از همان صحنه ابتدایی که تنابنده به نوعی علاوه بر آماده ساختن ذهن تماشاگران، به نوعی شخصیتهای داستان را نیز معرفی می کندو تماشاگر در ادامه ماجرا و همراه شدن با قصه تصور می کند که آخر داستان قرار است این افراد همگی به مقصد برسند و قسم بخورند اما سفر ناتمام مسافران اتوبوس و برگشتن ورق همه محاسبات تماشاچی را بهم می ریزد. لوکیشن اصلی فیلم با اینکه یک اتوبوس است و کنترل و به دست گرفتن نبض تماشاچی در چنین اوکینشی با آنهمه آدم درونش کار بسیار سختی است اما به دلیل فیلمنامه مناسب که چنین فضایی را پیش بینی کرده، ریتم و ضرباهنگ به صورت خوبی حفظ می شود و تماشاگر نه تنها از بودن درون اتوبوس احساس خستگی نمی کند بلکه مشتاقانه در انتظار مشخص شدن نتیجه سفر و پایان آن است. فیلم یک مهناز افشار خوب دارد و تعدادی بازیگر که به درستی انتخاب شده اند و نقش را خیلی خوب باور پذیر ساخته و تصویر مناسبی از سطح فرهنگی و رفتاری یک فامیل ارائه داده اند.تدوین و فیلمبرداری نیز از دیگر نکات ارزشمند فیلم به شمار می رود که به دیدنی تر شدن آن کمک زیادی کرده اند.
در مجموع دومین ساخته تنابنده فیلمی نفسگیر و پر از تعلیق است و گویی تنابنده با ساخت گینس  به دنبال یک قلق گیری از توانایی هایش در عرصه نویسندگی و کارگردانی بوده و با ساخت قسم درست به هدف زده و سبب شده تا یک فیلم خوب دیگر به مجموع فیلمهای خوب شرکت کننده در جشنواره سی و هفتم فیلم فجر اضافه شود.

مجتبی محمودی شرق
منتقد و روزنامه نگار