مستند›خنده در تاریکی

در زمینۀ تاریخ تئاتر اصفهان و همچنین تئاتر معاصر این شهر؛ منحصراً، منابع بسیار کمی وجود دارد و در بخش مکتوب این منابع، جز تلاش آخر دکتر پرویز ممنون که همچنان ادامه دارد، هیچ منبع درخور اعتنای دیگری نمی توان یافت، البته مسوّداتی هستند اما با شیوه هایی بسیار غیر علمی و مشوش تحریر شده اند و نمی توانند به طور مستند و معتبر مورد استفاده قرار گیرند. با این اوصاف در زمینۀ فیلم مستند نیز بسیار در این زمینه نیاز مبرم احساس می شد که مژگان خالقی بر اساس همین نیاز و رفع خلأ آن اقدام به ساختن مستند «خنده در تاریکی» نموده است. فیلم از برخی جهات به واقع واجد ارزش است، مثلاً نصرت الله وحدت و اسکندر رفیعی چندی پیش از میان ما رخت بربستند و اگر خالقی در این فیلم به سراغ آنها نرفته بود، تمامی این صحبت ها و اطلاعات را با خود به گور می بردند؛ زیرا اکثر این صحبت ها به ویژه صحبت های اسکندر رفیعی در جای دیگری ثبت نشده بودند. این فیلم برای اهالی تئاتر اصفهان و کسانی که خود در این گود حضور دارند بسیار جذاب و دیدنی بود. خود من شخصاً، لحظه لحظه اش را بلعیدم و با نهایت دقت توجه می کردم چون حداقلش این است که بخشی از آن را زیسته بودم و این زیست همچنان ادامه دارد.
اما اتفاقی که به فیلم ضربه وارد می کند، دخیل کردن روابط شخصی در کار است. بهتر این بود که کارگردان، فارغ از ارتباطات شخصی خود به طرزی حرفه ای تر با موضوع برخورد می کرد. به عنوان مثال استفاده از لیلا پرویزی به عنوان یکی از مصاحبه شوندگان، در ذهن آشنایان با تئاتر اصفهان جای سوال باقی می گذارد که چرا از ایشان در این زمینه پرسش شده است؟ حداقل ده تن در قید حیات را می توانم نام ببرم که نسبت به وی اطلاعات بسیار بیشتری بر تاریخ تئاتر اصفهان دارند و همینطور احاطه بر جریانات معاصر تئاتر این شهر، ضمن اینکه امثالشان را کم نداریم و دستکم فردی نبوده است که نقطۀ عطفی در این مسیر بوده باشد یا تحولی در تئاتر اصفهان ایجاد کرده باشد، یا حداقل خود مهره ای برجسته در این تاریخ باشد، نهایتش این است که عضوی از بدنه است. مثلاً اگر بخواهم یکی از این موارد را نام ببرم می توانم به حسن جویره اشاره کنم که اطلاعات قابل توجهی دربارۀ تئاتر اصفهان دارد و پیش از انقلاب نیز شاهد بسیاری از اتفاقات مربوطه بوده است. قطعاً جای این را داشت که فیلم بر کنار از هر نوع رابطه بازی ساخته شود و نه اینکه کارگردان صرفاً به خاطر بر هم نخوردن روابط شخصی و ناراحت نشدن یک فرد خاص ... دیدن ادامه ›› از او استفاده کند در حالی که شایسته تر ها بسیار بودند. در صحبت ها هم دیدیم که پرویزی دربارۀ تاریخ تئاتر اصفهان حرفی برای گفتن نداشت و قدری دربارۀ تئاتر بعد از انقلاب صحبت کرد که همان مقدار نیز همراه با تحلیل هایی سست و سطحی و به دور از نگاه صحیح و تحلیلگر یک متخصص بود. به عنوان مثال ایشان دلیل تعطیل شدن دانشگاه سوره را نزدیک بودن به محل نماز جمعه عنوان کرد، در حالی که هر مبتدی و تازه از راه رسیده ای می داند که حتی اگر سوره در نوک قلۀ کوه صفه و در قلعه های اسماعیلیه هم بنا شده بود، چنان امام جمعه ای که اصفهان داشت و دارد دستور تعطیلی آن را صادر می کرد. کسی که درمان عقب رفتن روسری دختران را بالا بردن چوب تر می داند و بر اساس صحبت های او به صورت دختران اصفهانی اسید پاشیدند، هیچ گونه با هنری همچون تئاتر که فاحشه خانه و معترض به حاکمیت و ابزار اپوزیسیون حسابش می کند کنار نمی آید. حال چه اهمیتی دارد که محل قرارگیری و جغرافیایی دانشگاه سوره در کدام قسمت اصفهان قرار داشته باشد؟!
از دیگر ضعف های فیلم این بود که پس از بررسی کلی تاریخ اصفهان، گذر از انقلاب و رسیدن به زمان حال، هنگامی که وقت آن می رسد تا گل نهایی را وارد دروازه کند و بگوید حال که ما با بررسی کردن تاریخ این تئاتر به عصر حاضر رسیده ایم، با چنین اوضاعی به این شرح با چنین مختصاتی مواجهیم، کاری نمی کند و عوضِ توصیف و تحلیل خاموش می ماند. هیچ حرکت و توصیف و تحلیلی دربارۀ زمان حال به دست نمی دهد و این یکی از مهم ترین نواقص فیلم است. ما تاریخ را می خوانیم و بررسی می کنیم برای عبرت گرفتن و اینکه اگر مسیرمان را اشتباه می رویم اصلاحش کنیم. تاریخ می خوانیم تا آگاهی به دست بیاوریم و چراغ راه آینده و حالمان سازیم. اما فیلم در این بخش ابتر مانده است و دربارۀ چنین مهماتی صحبتی نمی کند تا همچنان تماشاگر و مخاطب خود را در یک خلأ تهی با سوالات و مجهولاتش تنها بگذارد. بعد از این همه تاریخ اکنون چه شد؟ حالا کجا هستیم؟ اوضاع به چه گونه است و چه باید کرد؟
با این حال «خنده در تاریکی» فیلم مفیدی است و بودنش بسیار بهتر از نبودنش است، هر چند که در حد کافی مخاطب را اقناع و بی نیاز از تلاشهای دیگر نمی سازد و قطعاً جای آن هست که مستندهای بسیار دیگری با محوریت موضوع تاریخ تئاتر اصفهان ساخته و به شیفتگان و پژوهشگران این عرصه ارائه شود.