نمایش›مایبر

« All the world’s a stage »

قسمت دوم: داغ ننگ و ضدقهرمانانِ بزهکار

"اگر تئوریهای خوش آب و رنگ و جهانشمولِ ما حتی نتوانند برای زندگیِ خودمان به کار روند، حتماً اشکالی در کارشان هست"
در اولین قسمت از این جستار به نظریه نمایشیِ اروینگ گافمن و به تشریحِ «در "موقعیت" بودگیِ انسانِ "بازیگر" در "نقش"ی که جامعه در "صحنۀ نمایش" ِ اجتماع از او انتظار دارد» پرداخته شد و از دیدگاه او به هر عضو جامعه به مثابهِ پیشبرندۀ گوشه ای از کلِ این تئاتر نگریستیم که مشتاق و موظف به اثباتِ خودش در پیشِ چشم تماشاگران است. نوشتار حاضر با سخنی از همین جامعه شناس شهیر آغاز شد که در کتابی با عنوان استیگما از منظری دیگر انسان نمایشی اش را مورد کنکاش قرار داده و در پذیرش و ایفای خرده نقش های اجتماعی مفهومِ "داغ ننگ" را مطرح نموده است. برداشتی از مضامین این کتاب در قیاس با تئوری های جرم شناسی شاکلۀ این نوشتار است.

داغ یا لکۀ ننگ به هرگونه خصوصیتِ بدنام کننده و ننگ آور اطلاق می شود. این ... دیدن ادامه ›› صفات بیش از آنکه در ذاتِ خودشان شرم آور باشند بلکه جولانگاه شان در عرصۀ اجتماع است. اجتماعی که در آن این ویژگی ها رسمیت و قدرت یافته و شخصِ واجد آن و نیز دیگران را به انحاء مختلف تحت تأثیر قرار داده، در قالب یک شاخص ظاهر شده و بازتاب می یابد. گافمن داغ را به سه نوع تقسیم کرده است:
- دستۀ اول داغ های جسمانی هستند که عیوب و نازیبایی های ظاهری بدن را نشانه می گیرند. اما فقط معلولیت های جسمی مادرزاد و یا براثر سانحه نیست که موضوع این دسته از داغ ها قرار می گیرند بلکه به تناسب آنچه در اجتماع رایج می گردد مثلاً چاقی یا لاغری نیز بهانه هایی برای ننگ انگاری شده و مردم را از ترس داغخوردگی به باربی گری و آرنولدپروری ترغیب می کند. رواجِ جراحی های زیبایی نیز واکنشی نسبت به برچسب هایی از این دست است.
- دستۀ دوم داغ های شخصیتی و رفتاری هستند که از ضعف های روحی-روانی و یا رفتارهایی که توسط اجتماع به مقتضای شرایطِ جامعه و جوِ حاکم به هر دلیلی مورد تأیید نباشند نشأت گرفته می شوند. القابی همچون بزدل، ناسازگار، بی سواد، خسیس، سابقه دار، معتاد، طاغوتی، خشکِ مقدس اینها نمونه هایی از این نوع اند.
- دستۀ سوم داغ های قومی، قبیله ای و خانوداگی هستند که شخص بنا به شرایطِ زیستی اش متحمل داغ از سوی جامعه می شود. جوک هایی که متأسفانه برای اقوامِ عزیزِ کشورمان دهان به دهان می چرخد از این دست هستند و همچنین داغ هایی همچون دهاتی، پایین شهری، یتیم، فرزند طلاق، مطلقه را می توان بعنوان نمونه هایی از این دست نام برد.

همانطور که می توان تصور نمود لکه های ننگی که اجتماع به افراد منتسب می کند منجر به برجسته پنداریِ نقیصه در ذهنِ شخص می شود که با تشکیلِ تصویرِ ذهنی اش از خودش مطابق با توصیفی که اذهانِ عمومی از او ارائه نموده اند، هویت شخصی اش بگونه ای ساخته می شود که یا خودِ داغِ ننگ و یا سعی در اختفا و ترمیمِ داغ ننگ جزئی از او شود و در نتیجه استیگما در اکثر موارد به انزوا و جامعه گریزیِ شخص داغخورده و یا طغیان و جامعه ستیزیِ او منتج می شود.
ماهیتِ فرآیندِ داغزنی ملزم به یک تفکیک و مرزبندیِ روشن میانِ گروهِ آنهای "داغخورده" و مای"عادی" است. مایی که برخلاف داغخوردگان فاقدِ لکۀ ننگِ موردنظر هستیم. مایی که سعی در برتری جویی از آنها داریم و اینگونه با بنا نهادنِ یک سیستمِ عادی سالار عملاً با تحقیر، حذف، پس زدن و نپذیرفتنِ خیلِ کثیری از داغخوردگان در خرده روابطِ اجتماعی مان، آنها را در مقابلِ خود متحد و صف آرایی نموده ایم.
نکتۀ جالب اینجاست کمتر کسی را می توان یافت که از مظانِ چنین دایرۀ وسیعی از اتهامات مبرا باشد از این رو حلقۀ مای عادی در زمینه های مختلف تنگتر و تنگتر شده و لشگری از داغخوردگان که به بهانۀ لکه های مختلفی از ننگ پذیرای آنها در شراکتهای تجاری، استخدامهای شغلی، وصلتهای خانوادگی، معاشرتهای اجتماعی و ... نبوده ایم و با حذف یا طردِ ایشان همیشه به دیدۀ تردید، ترحم و یا ترس به آنها نگریسته ایم و اینچنین ایشان را از منابعِ هویتساز محروم ساخته و به سمت پایگاه های زیرزمینی که در آن کاستی هایشان را کمتر احساس کنند و تفاوتشان باعثِ تنهایی شان نباشد، سوق داده و رانده ایم. پایگاه هایی که همچنان به انزوا و یا طغیانِ ایشان می افزاید و آنها را بیش از پیش در غربت می غلتاند. در مقابلِ چنین پناهگاه هایی، شاهد تشکل ها و اجتماعاتِ پراکنده ای هستیم که توسطِ خیرین و یا نهادهایی، سعی در بازگرداندن داغخوردگان به جریانِ طبیعی و سازندۀ زندگی دارند. هرچند که ایشان توفیقاتی در حوزۀ بازسازی هویتهای تضییع شدۀ شخصیِ داغخوردگان به ارمغان آورده اند اما هویتِ اجتماعی این افراد همچنان مخدوش باقی می ماند و دیری نمی پاید که داغخورده مجدد خود را تنها و رهاشده بیابد و این بار شاید دیگر به انجمنهای مذکور اعتماد ننمایند و فقط طغیان را راهِ رهایی از حسِ سرخوردگی که مای "عادی" برایشان ساخته ایم بدانند.

لکۀ ننگ از قدرتمندترین و مهمترین عوامل تعریفِ "نقش" است. کسیکه از کودکی یا نوجوانی یا جوانی با انواع داغ هایی که از سوی جامعه هویتش را نشانه گرفته اند دست و پنجه نرم می کند، شبیه به کسی ست که برای نقش های پست یا منفی بارها و بارها تست بازیگری داده است تا آنکه بالاخره توسط جامعه در یکی پذیرفته شود. به جز استثنائات و موارد نادری که تحت چنین فشاری به مبارزه مثبت گرویده شده و می توانند خود را از پیلۀ مخوفی که جامعه به دورشان تنیده رها سازند، چنین شخصِ داغخورده ای کمتر چاره ای دارد جز اینکه یا به زبونیِ "نقش" ِ لکه دار تن دهد که در اینصورت خود را لایقِ نقش های مثبتِ جامعه پسند و سازنده ندانسته و همچون سیاه لشگری که حاضر به حضور در هر صحنه ای ست ایفای هر نقشی را به عهده می گیرد، و یا طغیان نموده در "نقش" ِ ضدقهرمان هویتِ خود را جستجو نماید. شخصی که او را به این باور رسانده ایم از ما نیست و در جامعۀ مای عادی جایی ندارد به آسانی می تواند جایگاهِ عینی و مابه ازای خود را در تابو و قانون بیابد و تعریفِ قانون از جرم و جامعه از هنجار را با توصیفِ کلامی و رفتاریِ اجتماع از داغش که او را به جرمِ تفاوت محکوم به تنهایی کرده است معادل سازی می کند از این رو بهترین نسخه و همذاتِ خود را در میانِ مجرمان و نابهنجاران کاویده و اینگونه آرامشِ خود را در آنجا خواهد یافت تا بیش از پیش خود را در برابر داغها مقاوم سازد و وجودش را در بزهکاری ارزشگذاری نماید.

"بزه" یا "جرم" از آن واژگانی ست که تعاریفِ متعددی برای آن ارائه شده است.
حقوقدانان جرم را به استناد قانونی که متناسب با شرایط اقلیمی و فرهنگی و خط مشیِ سیاسی وضع گردیده تعریف کرده اند. در حقوق کیفری ایران اینگونه آمده است که: "هر فعل یا ترک فعل که مطابق قانون، قابل مجازات یا مستلزم اقدامات تأمینى و تربیتى باشد، جرم محسوب است و هیچ امرى را نمى توان جرم دانست، مگر به موجب قانون براى آن مجازات و یا اقدامات تأمینى یا تربیتى تعیین شده باشد"
اما جامعه شناسان نسبت به حقوقدانها معیارهای متفاوتی برای تعریفِ جرم در نظر گرفته اند که در میان نظریات آنها به دیدگاه های بسیار جالبی می توان برخورد.
سزار لومبروزو مجرمین را از حیثِ زیست شناختی مورد کاوش قرار داد و اینگونه نتیجه گرفت که مجرمین بالفطره و وراثتی مجرم به دنیا می آیند اما بعدها یک گروهِ دیگر تحت عنوان دیوانگان به گروهِ مجرمان مادرزادش افزود. طولی نپایید که پزشکانِ جرم شناسی پیرو مکتب زیست شناختی که راهِ لومبروزو را پیش گرفته بودند اعلام داشتند که مجرمین یک کروموزوم زیادتر از دیگران دارند و این کروموزومِ اضافی جرمزا است. پیروان مکاتب سوسیالیستی جرم را معلول تبعیضات اقتصادی و فقرِ مادی که زاییدۀ نظام سرمایه داری ست دانسته اند و در نظریاتشان بسیار به این عامل متمرکز شده اند. فعالانِ مکاتب روانشناسی تحت تأثیرِ فروید منشأ بزهکاری را در خانواده و والدین جستجو کرده اند. اما در این میان بیشترین یاری را امیل دورکیم بعنوان یکی از بنیانگذارانِ صاحبنام جامعه شناسی به جرم شناسی نمود که معتقد بوده است "جرم از نظر ما، عملى است که حالت نیرومند و روشنِ وجدان جمعى را جریحه دار مى کند" و وجه اشتراکِ تمامیِ جرم ها را اینگونه می دانست که "جرم ها اعمالى هستند که همه اعضاى یک جامعه آن ها را به صورت عام محکوم مى کنند." او معتقد بود که جرم و جنایت تعیین کنندۀ مرزهای وجدانِ جمعی است و با تغییر و تحول در اخلاقیاتِ اجتماع، مفهومِ بزهکاری نیز تغییر می کند. دکتر لاکاسانی استاد و پزشک قانونی ایتالیا تحت تأثیر دورکیم به پایه ریزیِ مکتب محیط اجتماعی در جرم شناسی پرداخت. او با الهام از پاستور بزهکاری را به یک میکروب تشبیه کرد که برای رشد نیازمندِ محیطِ مناسب است. لاکاسانی می گوید: "هر جامعه مجرمانی دارد که شایستۀ همان اجتماع است". هرچند که ممکن است برخی آراء لاکاسانی مانند این گفتۀ او که "تمام مردم دنیا به استثناء جنایتکاران مقصرند" در ظاهر افراطی به نظر آید اما نباید فراموش کرد که تأکید او بر نقشِ جامعه در بروز جرائم باعث شده است تا جرم شناسان امروزه دیگر علل وقوعِ جرم را فقط در انحصارِ واحدهای انسانی و کیفیتِ زیستی او جستجو نکنند بلکه محیطِ اجتماعی را در بروزِ بزهکاری در اولویت قرار داده و بر نقشِ برتر آن اذعان کنند تا اینکه شاهدِ پیدایشِ نظریاتِ جدید جرم شناسی به مددِ جامعه شناسی باشیم. نظریۀ "برچسب زنی" یا به زبانِ اروینگ گافمن استیگما و داغ ننگ یکی از همان دستآوردهای ارزشمند است که ایدۀ اولیه اش را مرهونِ آراء امیل دورکیم بوده و امروزه در مطالعاتی که جهت پیشگیری از جرائم صورت می پذیرد نقش بسزایی ایفا می نماید. داغگذاری و برچسب زنی همان عامل و خوراکِ پرورنده ای ست که می تواند میکروبِ پنهان در بسترِ ذهن و نهادِ هر شخصی را در محیطِ آلودۀ اجتماع به بازیگران نقشِ ضدقهرمانانِ بزهکارِِ شکست ناپذیر تبدیل کند که حاضر به پذیرشِ خودکم بینی مدنظر جامعه نمی شوند و به گواهِ نمونه های فراوانی که دیده شده است حتی تا لحظۀ مرگ از کردار خویش احساسِ ندامت نکنند و تا واپسین نفس تمامیِ انتظاراتِ تماشاگران را از نقشِ منفی ای که هم به او محول شده و هم خود انتخاب نموده برآورده سازند.
دورکیم از منظری مشابه در این مورد نظر بسیار قابل تأملی دارد. او می گوید:
"ما کاری را به خاطرِ جرم بودن محکوم نمی کنیم، بلکه از آنجایی که آنرا محکوم می کنیم جرم تلقی می شود."

پایان قسمت دوم.
در ادامه سعی خواهد شد به کمک رویکرد حاضر و نیز نوشتار پیشین، تحلیلِ نمایش مایبر را در بخش پایانی به جمع بندیِ مطلوب رساند.