مروری بر روند تعزیه در ایران؛ از صفویه تا به امروز
موضوعات و مضامین تعزیه با گسترش تعزیه خوانی دچار دگرگونی بسیار شد، موضوع کربلا و شهادت امام حسین دارای نقش محوری یافت و این موضوع برای تعزیه خوانی مقدم بود و هست
گروه تاریخ مشرق- بعد از ورود اسلام به ایران و تحکیم تشیع در دوره صفویه مبانی و اصول تشیع نیز گسترش یافت. از آنجا که حادثه جان گداز کربلا و شهادت امام حسین(ع) برای جهان تشیع در همه ادوار داغی تازه بوده است، شیعیان همیشه سعی در زنده نگه داشتن این مصیبت بزرگ داشتند. یکی از این تلاش‌ها برای نشان دادن فاجعه عظیم کربلا نمایش مذهبی به نام تعزیه است. از دوران صفویه و بعد از آن سلسله های بعد ( زندیه، قاجار، پهلوی) همواره در ایام محرم تعزیه اجرا می شد. ولی با گذشت زمان تغییراتی در نسخ خطی ایجاد شد و گاهی تعزیه رنگ تشریفاتی به خود گرفت . اما همیشه این یادآوری حادثه کربلا کم یا زیاد، ساده یا با تکلف بوده و هست و ادامه ... دیدن ادامه ›› دارد.

*نمایش مذهبی (تعزیه)

هنر نمایش یا تئاتر در ایران بعد از اسلام به علت منع مذهبی و مخالفت افکار عمومی جامعه دینی ایران با بسیاری از امور ذوقی و هنری تا اواخر قرن چهارم هجری به کلی منسوخ و متروک بود. این نمایش مذهبی را برای اولین بار معذالدوله دیلمی (احمد پسر بویه) شاهنشاه دیلمی ایران (356-334 ه.ق) پس از تسلط بربغداد، مرکز خلافت عباسی علی رغم احساسات مذهبی خلیفه و فقهای اهل سنت، دستور داد تا در آن شهر مجالس تعزیه سیدالشهدا در دهه اول محرم برپا شود بازارها بسته شد و مردم به علامت عزا لباس سیاه پوشیدند و از آن پس، این مراسم در اغلب شهرستان های ایران مخصوصا ایالات ساحلی دریای خزر؛ رد و آذربایجان معمول گردید.(شمیم، علی اصغر، 1374، ص 414-413)

نمایش مذهبی که نتیجه آن غم انگیز و یا به اصطلاح فن تئاتر از نوع تراژدی بوده که، بوسیله دسته های مخصوص در ماه محرم و صفر و گاهی در روزهای آخر ذی الحجه در دهات و شهرها اجرا می‌شد و همیشه دو تیپ خوب و بد در این نمایش بازی می کردند. بازیگران عموما مرد بودند و اجرای نقش حضرت زینب نیز در این نمایش بازیگران مرد اجرا می شد.کارگردانان نمایش سعی داشتند که تا برای اجرای نقش زنان حتی الامکان از مردانی که صدای نازک داشتند استفاده کنند. محل نمایش غالبا در یکی از میدان های شهر یا دهکده بودو گفتارها منظوم با آهنگ و گاهی بدون آهنگ به صورت گفتگوی معمولی بود؛ اجرا می شد.( همان،ص 414) البته در گذر زمان تعزیه نامه ها دچار تغییراتی شد از جمله کاهش آوازها و کلام یک نفر و کاسته شدن از گفت و گوهای طولانی و ملال آور.( شهیدی ، عنایت ، 1380، ص 562-561)

تیپ های خوب و بد در تعزیه هم عبارت بودند از: تیپ حسین بن علی (ع) ، فرزندان،بستگان و یاران آن حضرت و تیپ بد؛ یزید بن معاویه خلیفه اموی و سرداران او و سران لشکر که با شید الشهدا وارد جنگ شدند. در تیپ خوب مهمترین نقش با حسین بن علی (ع)، عباس(ع) و زینب (ع) و در تیپ بد هم شمر و عبیدالله و یزید بودند.(شمیم، علی اصغر، 1387، ص 414)

موضوعات و مضامین تعزیه با گسترش تعزیه خوانی دچار دگرگونی بسیار شد، موضوع کربلا و شهادت امام حسین دارای نقش محوری یافت و این موضوع برای تعزیه خوانی مقدم بود و هست، اینکه درباره جنگ امام تا شهادت آن بزرگوار و یارانش به طور کامل در برمی گیرید. البته پیرامون این موضوع: موضوعاتی مانند؛ رحلت پیامبر و به اسارت گرفتن اهل بیت در روزه عاشورا را هم شامل می شود .( هنوی ، ویلیام، 1367، ص258)

در طول زمان تعزیه دارای یک پایگاه اجتماعی شد و موضوعات جدید به آن اضافه گردید. موضوعات عبارت بود از:

الف: واقعه، تعزیه نامه‌هایی که به شهادت رسیدن به خصوص امام حسین (ع)و یارانش در صحرای کربلا مربوط می شد. مثل تعزیه نامه هفتاد و دو تن.

ب:پیش واقعه، تعزیه نامه فرعی که درباره یک واقعه نوشته می شد مانند تعزیه، عباس هندو که معمولا پیش از واقعه شهادت حضرت عباس اجرا می شد. ج: گوشه ، بیشتر جنبه داستانی و غیر مذهبی حتی غیر مرتبط با کربلا و عاشورا را اجرا می کردند. مانند، شست بستن دیو.(بیضایی، بهرام، 1340، ص83)

اجرا مداوم و مستمر تعزیه سبب نسخه برداری ها مکرر از متون تعزیه نامه شده است ، به گونه ای که رونوشت بسیاری از آنها به شکل دست نویس در بعضی از کتاب خانه ها موجود است.(منزوی، 1382، ص302) مثلا مجموعه کتابخانه واتیکان . حتی در برخی از این تعزیه نامه ها به زبانهای فرانسه ؛انگلیس ، آلمانی و ایتالیای هم ترجمه شده است.( ملک پور، جمشید، 1360، ص230)

*تعزیه در دوره صفویه و زندیه

همان طور که قبلا گفته شد تعزیه خوانی از دوره ال بویه آغاز شد و این مراسم مذهبی به مرور زمان از صورت ساده و بی تکلفی اولیه بیرون آمد پس از حمله مغول و ترکتاز تیمور با استقرار حکومت مقتدر صفویه در ایران رونق و جلوه خاصی یافت و در دوره قاجاریه علاوه بر اجرا تعزیه ، مجالس روضه خوانی و سینه زنی همراه با نمایش های مذهبی معمول گردید.( شمیم ، علی اصغر، 1374، ص414) سرودن نخستین اشعار تعزیه ظاهرا با اجرای اولین تعزیه در ایران همزمان بوده است. بسیاری از مردم براین باورند که تعزیه ریشه در باورهای مذهبی پیش از اسلام داشته است.که در دوران صفویه دارای حیات شده است.( بیضایی، بهرام، 1340، صص 31-30) از نوشته جهانگردانی که در دوره صفویه از ایران دیدن کردند؛ موید این معناست که : حکومت صفویه در ایجاد و تحول تعزیه نقش بسیار مهمی را ایفا کرد.(ملک پور، جمشید، 1363، ص 229) تعزیه خوانی و اجرای آن پس از دولت صفویه در دوره زندیه به حد تکامل می رسد (مسعودیه، محمد تقی ، 1367، ص10) ظاهرا کهن ترین تعزیه نامه که در حال حاضر موجود است مربوط به عصر کریم خان زند است .( محجوب ، محمد جعفر ، 1367، صص 188-187) تعزیه در اوایل فقط در روزه های تاسوا و عاشورا اجرا می شد ، ولی از زمان سلسله زندیه مرسوم شد که از روز اول محرم تا عاشورا و برخی ایام مذهبی مثل ؛ اربعین امام حسین (ع)و یا شهادت امام علی (ع) به اجرا در می آمد.( شهیدی، عنایت ،1380، ص74)

صادق همایونی به نقل از کتاب « تاریخ اجتماعی کاشان »‌ به برگزاری تعزیه در عهد کریم خان زند اشاره می کند:
«از عهد کریم خان زند که تعزیه خوانی و شبیه سازی باب شد این کار اگر به صورت مجلسی بود که در تکیه یا هر محوطه وسیعی در زیر چادر برزگی بر پا می گردید و تعزیه خوان ها با صدای طبل و شیپور مردم را دعوت و شروع به کار می کردند و یا آن که در ایام عاشورا همراه دسته های عزادارن، تعزیه خوان ها هم سواره و پیاده در حرکت بودند و صحنه سازی های این گونه تعزیه های سیار به قدری پر طول و تفصیل بود که گاهی عبور آن ها از بازار شهر بیش از شش ساعت به طول می انجامید و در این مدت فتنه و فساد و زد و خورد و حتی خون ریزی و کشتار هم اتفاق می افتاد ... .» ( همایونی، صادق، 1352 ،صص 40-41 )

*قاجاریه

دوره ی اوج تعزیه و اهمیت و ارج نهادن آن دوران قاجاریه است. در این دوره است که بزرگان حکومتی و رجال درباری به بر پایی تعزیه به نحوی با شکوه می پردازند و از فراهم آوردن امکانات برای این نمایش مذهبی جهان اسلام کوتاهی نمی کنند.
« تعزیه خوانی در آغاز دوره ی سلطنت قاجارها به صورت یک نمایش آیینی – مذهبی جلوه گربود و روند تحول و تکامل را پیمود . فتحعلی شاه مردی مذهبی یا به ظاهر مذهبی بود، به تعزیه و تعزیه خوانی علاقه نشان می داد و این سنت مذهبی را هم در میان مردم و جامعه همگانی کردن آن ، کما بیش نقش مهم و موثری داشت. او سرپرستی و نظارت بر امور مربوط به مراسم عزاداری و تعزیه خوانی دربار و دولت را در ماه محرم به بزرگان و رجال دربار خود می سپرده و در بعضی مجالس تعزیه، بخصوص مجالس روز تاسوعا و عاشورا، که کارگزاران دربار بر پا می کردند حاضر می شده است. رجال درباری و اعیان و بزرگان به علت تعصبات مذهبی به سنت آبا و اجدادی خود تمام تلاش برای برگزاری این مراسم به نحو احسن را می کردند، که هر یک به نوبه ی خود در دهه ی اول محرم در تکیه ها یا حیاط های بزرگ خانه هایشان، مجالس سوگ و تعزیه خوانی بر پا می کردند، انگیزه ی این گروه در تعزیه داری یکسان نبود، بعضی به نیت ادای دین مذهبی یا به جا آوردن نذر و نیاز و سبک کردن بار معصیت و تلطیف روح دست به این کار می زند، از جمله میرزا ابوالحسن خان ایلچی وزیر امور خارجه فتحعلی شاه که بخاطر شفا یافتن پسرش از یک بیماری 14 یا 15 روز بساط تعزیه بر پا کرد.»(درباره تعزیه و تئاتر ایران، تقیان ،1374،صص22-23 )

« بعضی ها تعزیه داری را وسیله تظاهر به اشرافیت و حفظ ظاهر و بدست‌‌ آوردن اعتبار اجتماعی و تحکیم و تقویت نفوذ مذهبی در میان عامه و خود نمایی قرار داده بودند و بعضی دیگر به قصد رقابت و هم چشمی با رقیبان و به نمایش گذاشتن ثروت و مکنت خود و نیز دسته ای دیگر به منظور سرگرمی به این کار دست می زدند.» (دکترتاجبخش،احمد،1387،ص242 ) فاضل قمی، فقیه بزرگ امامیه در دوره ی قاجار بود، که با فتوای شایسته خود باعث ارتقای نمایش تعزیه و به اوج رسیدن آن شد و شوق و علاقه ی همه ی اقشار جامعه را به تعزیه ی حسین بن علی (ع) برانگیخت.(مقاله تعزیه در ایران ، جعفری،1385،ص22)

در دوره سلطنت ناصرالدین شاه ،نمایش مذهبی یا شبیه خوانینیز وسیله اظهار تجمل ،شکوه و جلال سلطنتی گردید و نقارخانه دولتی نیز در کار نمایش وارد شد و در اواخر عهد ناصری تجمل و تفریح نمایش مذهبی بیش از جنبه عزاداری و سوگواری آن گردید.،حتی قصه ها و داستان هایی مانند: داستان درة الصدف ، تعزیه امیرتیمور،تعزیه حضرت یوسف و عروسی دختر قریش، که هیچ ارتباطی با فاجعه کربلا نداشت در این هنر نمایشی وارد شد و بدین ترتیب ، نمایش مذهبی به صورت یک صنعت و هنر خاص در آمد.( شمیم ،علی اصغر ، 1374،ص 415) و اما ببینیم امیر کبیر که وزیری مصلح و آباد کننده است برای تعزیه چه می اندیشد و اوضاع تعزیه پس از او چگونه است؟
« از جمله نخبگان قاجاریه میرزا تقی خان امیر کبیر است که توجهی خاص به تعزیه داشت. یکی از شعرا به نام شهاب را وادار کرد تا اشعاری برای تعزیه بسراید اما پس ازامیر کبیر و قتل ناصرالدین شاه توسط میرزا رضای کرمانی تکیه دولت و تعزیه داری در آن از جلوه افتاد و در پی فتوای برخی فقها و اعلام مخالفت خود با برپایی مراسم تعزیه به تدریج از حوزه ی کارهای عمومی و دولتی کنار رفت و عزاداری به حرکت دسته ها محدود گردید تا این که در اواخر دوران قاجار ( خلع محمد علی شاه ) استفاده از تکیه‌ی دولت برای تعزیه خوانی به کلی موقوف گردید ، تکیه متروک شد و رو به ویرانی نهاد.» (از مرثیه تا تعزیه ، گلی زواره ،1387،ص47)
دلبستگی به موسیقی و عشق به شنیدن آهنگها و الحان روح پرور یک امر فطری و طبیعی است و هیچ عاملی نمی تواند آن را از میان بردارد لیکن موسیقی نیز مانند سایر امور ذوقی و هنری تابع تحولات اجتماعی و سیاسی نیز تابع وضع اقتصادی است. در هر زمان که زندگی مردم قرین رفاه و آسایش بوده ،در برابر موانع و مشکلات اجتماعی و سیاسی ،موسیقی هم دچار تحول گردید و به هر تقدیر به صورتی خاص جلوه کرده است . چنان که در دوره قاجار یه که جامعه ایرانی ،یک جامعه مذهبی بود موسیقی نیز رنگ و جلوه مذهبی به خود گرفت و آهنگ های موسیقی ایرانی از دستگاه های مختلف با عبارت منظوم مذهبی توام گردید و بوسیله بازیگران (شبیه خوانان) نمایش مذهبی (شبیه خوانی) که اکثر دارای صورت خوش و دلنشین بودند اجرا می شد و بدین ترتیب آهنگ ها و ترانه های غم انگیز مذهبی گوش به گوش و سینه به سینه نقل و بوسیله اطفال و جوانان در کوچه و بازار خوانده می شدو در برابر آهنگ ها و ترانه های شور انگیز و نشاط آور محلی که از دیر باز در میان ایلات و عشایر و مردم روستانشین نواحی مختلف ایران رواج داشته موسیقی جدیدی بوجود آمد که آن را می توان موسیقی مذهبی نامید.(همان،ص 420)
نمایش مذهبی یا شبیه خوانی از نوع نمایش های منظوم آهنگ دار بود و کارگردانان نمایش در کار خود مهارت کامل داشتند و چون شبیه خوانی مورد توجه و علاقه خاص ناصرالدین شاه واقع شد و رنگ اشرافیت و تجمل به خود گرفت ، رهبران نمایش درباری (کارگران و رهبرتعزیه و شبیه خوانی را معین البکاء و معاون او را ناظم البکاء می خواندند)علاوه بر اصلاح نسخه های شبیه خوانی در انتخاب گفتارهای منظوم و آهنگ های متناسب با پرسناژهاکوشش وسلیقه زیادی به کار بردند. نقارخانه دولتی که وارد دستگاه نمایش شدند و برای هر یک از پرسناژ ها آهنگ خاصی از یکی از دستگاه های موسیقی ایران انتخاب گردید.مثلا برای حضرت عباس (ع) آهنگ چهارگاه و برای دیگر آهنگ عراق و حجاز ؛برای حضرت زینب (ع) آهنگ کبری. هنگام مکالمه منظوم سیدالشهدا (ع) با عباس (ع) اگر سیدالشهدا آهنگ شور می خواند عباس (ع) با همان آهنگ جواب می داد. (همان)
تعزیه خوانی هرچند در دوره قاجار جنبه مذهبی و سوگواری داشت ،خود موجب حفظ نغمات ملیرو ردیف ها و گوشه ها دستگاه های موسیقی ایرانی گردید.، چون خواننده خوش صدا بهتر می توانست در دل تماشاچیان تعزیه و عزاداران رخنه کند، کارگردانان ،تعزیه خوانانی را که صدای گرم و خوش آهنگی داشتند را برای نقش های تعزیه انتخاب می کردند و این جوانان مدتی نزد تعزیه خوانان استاد ماهر که به موسیقی ایرانی کاملا آشنا بودند طرز صحیح خواندن را فرا می گرفتند و تمرین می کردند و بدین ترتیب مکتب تعزیه و شبیه خوانی ، خوانندگانی را پرورش داد که در فن آواز خوانی به تبحر و در مقام موسیقی ایرانی به مقام هنری رسیدند.( شمیم ، علی اصغر، 1374، ص420)
استاد هنرمند رو الله خالقی سعی فراوانی برای جمع آوری نام خوانندگان هنری که در دوره قاجار در مکتب شبیه خوانی پرورش یافته اند بکار برده و نام عده ای را در تالیف نفیس خود آورده است ، از جمله این هنرمندان یکی سید احمد خان است که در تعزیه نقش "عباس (ع)" و" حربن یزید ریاحی" را ایفا می کرده و نخستین خواننده ای است که آواز او در صفحات موسیقی مخصوص گرامافون ضبط شده است ." قلی خان شاهی "هم که به علت داشتن صدای نازک نقش حضرت زینب (ع) را بازی می کرده و آواز دشتی را بسیار خوب می خوانده و علاوه برشرکت در تعزیه ، خواننده مجلسی هم بوده و آهنگ های ضربی و تصنیف میخواند که چند صفحه از کارهای وی باقی مانده است.(همان، صص 421-420)

*پس از قاجاریه تا امروز

دوره ی پهلوی، دوره افول تعزیه است، تعزیه رو به زوال می گذرد و انگیزه ای برای دسته های تعزیه خوانی باقی نمی ماند که به این کار مداومت ورزند.
«‌ در دوره ی پهلوی دیگر از تکیه ی دولت یادگار دوران شکوه تعزیه دوره قاجاری دیگر خبری نیست، تعزیه به همان سرعت که به وجود آمده بود رو به زوال گذاشت و دسته های بازیگران برای تأمین معاش مجذوب ارزش تجاری شدند، دسته ها برای بدست آوردن بهترین جا ها برای نمایش با هم در نزاع بودند. افرادی که هزینه های تعزیه را متقبل می شدند کم و کمتر شدند ، بنابراین هنگام اجرای تعزیه بازیگران به جمع آوری پول از تماشاچیان می پرداختند، در حساس ترین موقع، تعزیه قطع می شد. هم چشمی میان دسته های حرفه ای یا نسبتاً تجاری و کارهای آنان از جمله دزدیدن نسخ خطی از یکدیگر و افزوده شدن تعزیه خوانان روی تعزیه تاثیر بدی گذاشت.» (صادق، همایونی ، 1380 :صص 148و149 )
«با روی کار آمدن رضا خان اجرای تعزیه و مراسم سوگواری مشابه آن ممنوع گردید و از سال 1312 هجری شمسی در اثر جلوگیری از تعزیه خوانی ، دست اندر کاران این نمایش، شهرها را رها کرده و روانه ی روستاها و نقاط دور افتاده ی کشور شدند، به کارهایی مانند دست بردن در نسخه های اصیل ، دگرگون نمودن متن تعزیه ها و ایجاد تحریف در برخی صحنه ها به منظور تأمین اهداف خوانین و حکمرانان محلی پرداختند. گرچه تعزیه از شهرها دور شد و از فرهنگ شاهی و سنت های درباری مصون ماند ولی در روستا ها گرفتار مطالب موهوم و فرهنگ های عامیانه گردید. پس از سقوط رضا خان در سال 1320 ه.ش و روی کار آمدن محمد رضا، تعزیه با قوت بیشتر و تجدید حیات گذشته و جلوه های هنری بازمانده از دهه های قبل، حضور خود را در برخی محافل شهری نشان داد ولی به دوران اوج خود یعنی عهد ناصری بازگشت، هم چنان به صورت موروثی و عادات مذهبی با شیوه های ابتدایی و با امکانات ساده اجرا می گردید و اثری از نضج مجدد ، تنوع و بازسازی متون نسخ در آن مشاهده نگردید.در این دوره ( پهلوی ) با به اجرا درآمدن مجلس تعزیه ی عبدالله عفیف در سال 1344 ه.ش درتهران و نیز برگزاری چند تعزیه در شیراز ، تعزیه در شهرهای بزرگ دیگر متداول گردید اما هرگز به رونقی که شایسته باشد دست نیافت. با پیروزی انقلاب شکوه مند اسلامی و بر اثر تأکید های مکرر رهبر فرزانه حضرت امام خمینی(ره) ، مبنی بر اجرای عزاداری سنتی با شکوه، تعزیه خوانی رواج رو به رشدی یافت. اما تعزیه بر همان روش قبل و روال آفت زای خود برگزار گردید و حتی پاره ای از مرکز فرهنگی به انتشار متن های مخدوش آن روی آورده اند و به بهانه‌ی نشر میراث ملی و هنرهای مردمی و حمایت از سوگواری های سنتی و بومی در این راستا به تلاش های پرداختند.»(از مرثیه تا تعزیه ، گلی زواره ، 1382 :صص 48و49 )
گرونده آورندگان: سیده نجمه دهقانی، سمیه نیک نیا
با همکاری: میثم کرمیان
منابع و ماخذ:
-بیضایی،بهرام، گوشه ای از تاریخ در نمایش در ایران،آرش،تهران، 1349
-تاجبخش، احمد، تاریخ و تمدن فرهنگ ایران اسلامی در دوره قاجار، انتشارات نویدشیراز، 1382.
-تقیان، مقاله تعزیه تئاتر در ایران ،1374.
-جعفری، مقاله تعزیه درایران،1385.
-شمیم، علی اصغر، تاریخ تحولات دوره قاجاریه، مهارت، تهران،1375.
-شهیدی، عنایت، پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی ، تهران، 1380.
-زواره، گلی،از مرثیه تا تعزیه، تهران، 1387.
- ملک پور، جمشید، ادبیات نمایش ایران، تهران، 1363.
-مسعودیه ، محمدتقی، موسیقی مذهبی ایران، تهران ،1367.
-محجوب، محمد جعفر، تاثیر تئاتر اروپایی و نفوذ روشهای نمایش آن در تعزیه ، تعزیه هنربومی و پیشرو ، ترجمه داوود حاتمی ،تهران،1367.
-همایونی، صادق، سیر تکامل تعزیه ایرانی، انتشارات کاوه، تهران، 1352.
-هنوی، ویلیام، صورت خیالی قالبی در تعزیه ، ترجمه داوود حاتمی ،تهران،1367.