سبک شناسی سه تار استاد فروتن

نقد آلبوم ضربی های قدیمی به روایت یوسف فروتن - موسسه فرهنگی هنری ماهور

ضربی‌های قدیمی 2 ، به روایت و اجرای استاد یوسف فروتن ، از تازه‌های مؤسسه‌ی فرهنگی‌ـ هنری ماهور، مجموعه‌ای شامل 3 سی‌دی از سه‌تار‌نوازی‌های یوسف فروتن استاد ِصاحب سبک سه‌تار و حاوی بیش از 50 قطعه‌ی منتشر نشده از وی است. این مجموعه که به دنبال سی‌دی دیگری با همین نام (به شماره‌ی 1) منتشر شده است، همچنین حاوی دفترچه‌ی توضیحاتی به قلم فرشاد توکلی نوازنده‌ی سه‌تار و کارشناس موسیقی است که در آن به سبک‌شناسی سه‌تار فروتن پرداخته است. توکلی در این دفترچه‌ی نسبتا مفصل ابتدا مکتب تار و سه‌تار فراهانی را از نقطه نظر گرایش‌های کلی موجود در آن بررسی کرده و بنا بر دلایل ارائه شده، جایگاه فروتن را در این گرایش‌ها روشن می‌سازد. او نشان می‌دهد که تقریبا از زمان هنرمندان برجسته‌ی خاندان هنر (میرزاعبدالله و میرزاحسینقلی)، دو رویکرد متفاوت نسبت به موسیقی دستگاهی، حداقل نزد دست‌پروردگان این مدرسه‌ی موسیقی وجود داشته است. رویکردهای روایت‌گرا و ارائه‌گرا به رهبری میرزاعبدالله و میرزاحسینقلی. توکلی ضمن تاکید بر عدم قطعیت این تفکیک، مثال‌های متعددی را از هر دو گروه ذکر کرده و سه‌تارنوازی فروتن را بر اساس این تفکیک ِنسبی، می‌کاود.

در بخش سه‌تار ... دیدن ادامه ›› و دیگر تجربه‌های موسیقاییِ فروتن، فرشاد توکلی تاثیر و نمود دیگر تجربه‌های نوازندگی فروتن بر تار، ویُلن، ضرب و پیانو را در سه‌تار وی نشان می‌دهد. این بخش به خصوص در قسمت پیانو حاوی نکات تازه‌ی زیادی است که برای علاقمندان قطعا مفید است. با این مقدمات، توکلی به تحلیل سه‌تار‌نوازی فروتن پرداخته، ویژگی‌های آن را در سه بخش صدای ساز، رنگ‌آمیزی جملات و استفاده از کارگان ضربی تشریح می‌کند. این بخش شامل اطلاعات گسترده و وسیعی است که برای علاقمندان به سه‌تار بسیار مفید است: تشریح نحوه‌ی مضراب زدن فروتن، ذکر کوک‌های خاص وی و مقایسه‌اش با منابع دیگر، تکنیک‌ها و فنون خاص سبک سه‌تارنوازی فروتن و بسیاری موارد دیگر، این بخش را از مفیدترین و ضمنا تخصصی‌ترین بخش‌های دفترچه‌ی این مجموعه کرده است. بخش آثار منتشر شده از فروتن نه تنها فهرست کاملی از آنچه تا کنون از این هنرمند منتشر شده را به دست می‌دهد، بلکه در بسیاری از موارد اطلاعات مفیدی در زمینه قطعات نواخته شده در مجموعه‌های قبلا منتشر شده را ارائه می‌کند. در ادامه بخش‌هایی از این دفترچه آورده می‌شود:

فروتن (تهران 1270- 1357)فرزند میرزانصیرخان مهندس‌باشی و برادر کوچک میرزا حبیب‌الله خان مؤدب‌السلطنه بود. مؤدب‌السلطنه که خود سه‌تارمی‌نواخت اغلب میزبان استادان موسیقی زمان بود و مجالس هم‌نشینی وی با این هنرمندان، اولین و مهم‌ترین مشوق یوسف در گرایشش به موسیقی بود. این گرایش موجب شد نزد استاد بزرگ تار میرزاحسینقلی به شاگردی بپردازد. همچنین از همان کودکی به ضرب و نواختن آن پرداخت: چیزی که بعدها به نوازندگی فروتن شکل و حالت خاصی بخشید. علاقه‌ی یوسف به موسیقی وی را پس از تار و ضرب به سوی اغلب سازها کشاند: سه‌تار را نزد برادر بزرگ، ویلن را نزد رکن‌الدین‌ مختاری، و پیانو را از محمود مفخم و مشیرهمایون شهردار، فراگرفت. حتی تا حدی نیز با موسیقی اروپایی آشنا شد. فروتن در میان تمام سازهایی که می‌نواخت به سه‌تارعلاقه‌ای بیشتر و در آن، سبک مخصوص به خود را پیدا کرد. وی در اغلب کنسرت‌هایی که درآمدشان صرف امور خیریه و عام‌المنفعهمی‌شد شرکت کرده تار، پیانو و ویلن می‌نواخت. بعدها (حدود سال 1349) با تاسیس مرکز حفظ و اشاعه‌ی موسیقی ایران در سازمان رادیو و تلویزیون وقت، در زمره‌ی اولین استادانی بود که برای تدریس به مرکز دعوت شدند. از هنرمندانی که از این طریق از هنر و دانش وی بهره‌مندگشته‌اند، می‌توان از داریوش طلایی، جلال ذوالفنون، و حسین علیزاده نام برد.


سه‌تارنوازی فروتن آمیخته‌ای است از تمام تجارب موسیقایی‌اش و تقریباً رد پای تمام استادانش را در این برآیندِ موسیقایی می‌توان یافت. می‌توان حدس زد که انتخاب سه‌تار به عنوان ساز اصلی (حداقل در نیمه‌ی دوم عمرش) به دلیل قابلیت بروز این آمیختگی بوده است. سه‌تار در عین حال که می‌تواند موسیقی دستگاهی ایران را بی کم و کاست ارائه کند، این قابلیت را نیز دارد که با اتکا به همراهی صدای واخوان‌ها در زمینه‌ی کار، فرصت ایجاد فضاهای موسیقایی گوناگون را آسان‌تر و بیشتر از دیگر سازها به‌دست دهد. این قابلیت، هم‌چنان که امروز در استفاده از سه‌تار به چشم می‌خورد، از نگاه هنرمندان گذشته همچون فروتن نیز دور نبوده است.

سبک فروتن در سه‌تار، جایی است که ردیف میرزاحسین‌قلی با ضربی‌ها و پیش‌درآمدهای رکن‌الدین مختاری به یکدیگر می‌رسند، و این هردو با ظرافت‌های سه‌تارِدرویش‌خان و رنگ‌آمیزی‌های پیانوی مشیرهمایون شهردار در هم ‌می‌آمیزند. مجموعه‌ای رنگارنگ از حیات موسیقایی ایرانِ دوره‌ی مشروطه که در دستان هنرمندی چیره‌دست و باسلیقه، به یکپارچگی منحصربه‌فردی می‌رسد. سه‌تار فروتن سرود ملی دوره‌ی ناصری (ساخته‌ی ژان باتیست لومر) را با همان اصالت روایت می‌کند که رنگ شهرآشوب شور را. از این رو سه‌تارنوازی فروتن را آنگاه می‌توان دقیق‌تر شناخت که به عناصر این جُنگ موسیقایی چه در آمیختگی و چه جداگانه توجه کرد.

بدین‌ترتیب سه‌تار برای فروتن بهترین وسیله بود برای ارائه‌ی تمام این تجربیات موسیقایی. نه‌تنها به خاطر راحتی آن در دوران کهولت اش، بلکه به خاطر قابلیت‌هایی چون رنگ‌آمیزی و تنوعات صوتی، به‌واسطه‌ی امکانِ داشتن واخوان‌هایی با حداکثر چهار صدای متفاوت در زمینه‌ی کار، امکان ایجاد گستره‌ی وسیعی از پویایی (دینامیسم) بر آن، و نیز امکان بازنمایی تصورات فروتن از ارکستر در هنگام تکنوازی.
مزیدآبادی

http://b.vimeocdn.com/ts/296/586/296586900_640.jpg