دکتر محمود حدادی / مروری بر نمایشنامه موسیو ابراهیم

مروری بر نمایشنامه موسیو ابراهیم
دکتر محمود حدادی

جامعه سنتی و پدرسالار را از تحمیل نقش های اجتماعی به انسان ها می شناسیم، از تحمیل نقش بر اساس جنسیت، ارشدیت و اعتبار تزلزل ناپذیر سرالگوهای سنتی و مذهبی.به طور نمونه نخست زادگی در این نظام، موهبتی شاهانه است و پسر ارشد را خود به خود به مقامی همتراز با پدر می رساند و آمریت بر دیگر برادران و خواهران را به حکم عرف ارزانی او می دارد. شگفتا که به درون این نظام سختگیر یعقوبی، با این حال رگه ای از ملاطفت و رئوفت راه می یاید که واکنش بی حایل انسان در قبال انکارناپذیری چرخه نسل هاست؛ به این معنی که پدران اگر که می خواهند در خاطره نسل های آینده زنده بمانند، محبت خود را بیش از همه نثارآخرین فرزند خود می کنند و پدربزرگان نثار فرزندزادگانشان.
این نظام سنتی اما در قرن هفده و هجده رو به افول می گذارد. اینک فرد به عنوان هویتی یگانه به طلب حق هستیخاص خود برمی آید و در این راه هر آن چارچوب از پیش تعیین شده را درهم می شکند. کمال یابی، تحقق بخشیدن بهوجود خویشتن، پرورش استعدادهای فردی و زیستن بر اساس ذوق و معیار شخصی آمریت پدرسالارانه را پس می زند وتوجیه اخلاقی خود را هم نه از نظام عرفی، بلکه از فلسفه روشنگری می گیرد. بازتاب ادبی این تحول، شکوفایی لطیفه و هجویه و طنز است و نشستن این انواع نکته سنجانه وواقع بینانۀ ادبی به جای تمثیل های تهذیبی.
در چنین زمینۀ تاریخی است که انسان محض تحقق بخشیدن به وجود خویشتن از سرمشق های تحمیلی می گریزد و در مسیری نو به جست وجوی همدل برمی آید. خون و تبار که تا پیش از این حامی او بودند، اینک چه بسا که دست و پاگیرش می شوند. در نمایشنامه مسیو ابراهیم همین تحول تاریخی است که در جان مومو رخ می دهد. مومو، شخصیت کانونی این نمایشنامه، می گوید هرباره در چرخش به دور خویشتن احساس می کند یک اتم است در میان هزاران اتم دیگر. ترجمان اجتماعی این احساس، آگاهی یافتن او برفردیت و برابری همه انسان ها است با یکدیگر. همین آگاهیانگیزه دورنی او می شود تا از پدر و برادر نخست زاده خوددور بشود و در یک حوزه فرهنگی در ظاهر بیگانه، به انسانی همدل با خویشتن برسد و در سلوک با او به کمالی که هماهنگ با ذات اوست دست بیابد.
ادبیات درون درج عتیق خود سرنمادهایی جاویدان و بسا پیشاادبی دارد. نمایشنامه مسیو ابراهیم، به گواهی نویسنده اش رابطه ای بینامتنی با اثری از اریک امانوئل اشمیت، نویسنده فرانسوی برقرار می کند. اشمیت از برندگان جایزۀ تآتر مولیر فرانسه است. مولیر خود در قرن هفدهم اثریاسطوره ای را با طنز بازپردازی کرده است و آن داستان آمپیترویون است که زئوس، خدای خدایان خود را به صورتاو درآورد تا از این راه، یعنی در مقام همزاد این مرد، یقین و اطمینان همسر او آلکمنه را زایل کند و او را – از نطفۀ خود- مادر هرکولس، فرزند خویشتن سازد. وقوع این فریب ناگوار و مطرود با درآمدن زئوس به قالب آمپیترویون و نفی یگانگی یا فردیت او ممکن می گردد.
به این ترتیب می بینیم که آرزوی انسانی برای آن که در حیات خاکی خود پیوسته وجودی یگانه و تعرض ناپذیر داشته باشد، تا به سرچشمه های اسطوره می رود و از اعماق بی بن تاریخ نیرو و انگیزه می گیرد.
جنبه شاداب نمایش، اجرای همه نقش ها توسط فقط دو بازیگر بود که به آن فضایی بی تعارف، بلکه صمیمانه و طنز آمیز می بخشید.