یک اجرای دلنشین از متن صد ساله

در نشست دوشنبه های نقد تئاتر که عصر ۳۱ تیرماه در سالن کنفرانس تئاتر شهر برگزار شد رضا آشفته از اجرای «استاد نوروز پینه دوز» کار رحمت امینی به عنوان بهترین نمونه اجرایی اش یاد کرد و جواد روشن نیز بازیگری و نحوۀ دراماتورژی و نگاه امروزی به متن قدیمی را مناسب و تاثیرگذار دانست و در عین حال هر دو متن به نکات قابل نقد و ضعف های پیش روی اجرا نیز تاکید کردند.

به گزارش کانون ملی منتقدان تئاتر ایران، رضا آشفته، نویسنده و پژوهشگر در آغاز نشست از مسیری که رحمت امینی کارگردان با اجرای سه متن قدیمی ایران طی کرده، به عنوان یک مسیر پژوهشی و تجربی یاد کرد که در آن یک مانیفست (بیانیۀ هنری) دیده می شود و مشخص می کند در آن نود تا صد سال گذشته ذبیح بهروز با جیجک علیشاه، حسن مقدم با جعفرخان از فرنگ برگشته و احمد کمال الوزاره محمودی با «استاد نوروز پینه دوز» چگونه به مسائل اجتماعی از منظر کمدی انتقادی نگاه می کرده اند و حالا پس از یک قرن چگونه می شود در بازنگری به این متون همچنان در کمدی موفق بود چنانچه از سال ۷۴ متن های نمایشی خود رحمت امینی، اجراهایی که بر اساس این متون توسط دیگرانی چون حسن وارسته صورت گرفته و کارگردانی های رحمت امینی نشان می دهد که او همواره در محددۀ طنز و کمدی حرکت می کرده و در نمایش «استاد نوروز پینه دوز»درخشش را به عنوان یک کارگردان نشان می دهد که به بیان و شیوۀ ویژه ای در اجرای کمدی رسیده است.

رحمت امینی، استاد دانشگاه و کارگردان نیز به دوران کودکی اش در ورامین اشاره کرد که از ده سالگی با دیدن نمایش تخت حوضی و حضور سیاه در این نوع نمایش توجه نشان داده و انگار در ناخودآگاهش طنز و کمدی برایش مساله شده است و اگر در دانشگاه برایش متون اوژن یونسکو و ابزورد مهم می شود خواه ناخواه برمی گردد به همان طنزی که در آثار این نویسندۀ فرانسوی- رومانیایی حس می شود و در نوشتن نخستین اثر نمایشی اش به نام همسر چینی که در حدود بیست سال پیش به کارگردانی حسن وارسته به صورت حرفه ای اجرا شد، با لحن و بیان طنز متن اش را نوشته بود و بعدها نیز این مسیر با دیگر متون و اجراها همواره ادامه یافته است.
سید جواد روشن، کارگردان و منتقد گفت: وقتی یک کارگردان به سراغ متون قدیمی میرود دو انتخاب و رویکرد وجود دارد. یکی اینکه متن را با همان حال و هوای خودش و زمانی که نوشته شده اجرا کند که این نکته هم در مجموع طراحی ها باید لحاظ شود و هم در میزان وفاداری به نمایشنامه. و یک انتخاب دیگر امروزی کردن و نگاه جدید به اثر داشتن است.
وی ادامه داد: به عنوان مثال وقتی یک کارگردان از متون چخوف، ایبسن و یا شکسپیر برای اجرا انتخاب میکند، این دو روش برخورد با متن وجود دارد و البته هر کدام از این روش ها علاقه مندان و مخالفان خود را نیز دارد.
او اظهار داشت: با توجه به دغدغه رحمت امینی در معرفی متون و نمایشنامه نویسان قدیمی ایران شاید این انتظار وجود داشت که ایشان چه در محتوا و چه در اجرا به متن اصلی وفادار باشد و سعی کند همان حال و فضا را در اجرا ایجاد کند. که البته این کار بسیار سخت است و شاید در مواجهه با مخاطب عام نیز چندان موفق نمیشد. با انتخابی که امینی برای تغییر در اثر ایجاد کرده و یک نگاه امروزی به آن داده است، اثر برای مخاطب امروز دلنشین تر و جذاب تر شده است.
رضا آشفته نیز ضمن موافقت با دراماتورژی اثر از زبان و بیان شیوه کمال الوزاره محمودی به عنوان نمایشنامه نویسی که مثل روزگار ما به دنبال لودگی نبوده بلکه به زیبایی زشتی های وارد بر انسان را دارد یادآور می شود. او سپس به کافی شاپ رفتن«استاد نوروز پینه دوز» پرداخت که این مکان پدیدۀ مدرن در ایران است که متعلق به طبقه متوسط به بالاست و اگر او با رعنا سر از کافی شاپ در می آورد دیگر پینه دوز و از طبقۀ پایین نمی تواند باشد. او می تواند برای مثال یک تولید کننده کفش باشد که به دلیل ورود بیش از حد کفش چینی ورشکست شده باشد و در عین حال از نوادگان همان نوروز پینه دوز صد سال پیش است که هنوز هم همان راه و رسم چند زنی را ادامه می دهد و در عین حال از مشکل زنبارگی هم برخوردار هست چون در ادامه می بینیم که هر دو زنش به یوگا و تاروت و بازی های عجیبی می پردازند که بازهم مرتبط با زنان قشر متوسط به بالای جامعه هست که اینها باید در زمان دراماتورژی رفع و رجوع شود.
روشن در ادامه نشست ابراز داشت: در دو اجرای پیشین امینی از متون قدیمی ایران یعنی "جیجک علیشاه" اثر ذبیح بهروز و "جعفر خان از فرنگ بر گشته" اثر حسن مقدم، ایشان به فضای نمایشنامه ها وفادار تر بود و تا حدودی اجرایی متکی بر متن داشت ولی در اینجا این نگاه کاملا تغییر کرده و از نگاه من به لحاظ فرمی این اجرا به نمایش قبلی امینی یعنی "خدایگان" شبیه تر است. هرچند در آنجا ما با نمایشنامه ای از وودی آلن مواجهه بودیم.
امینی نیز در تایید گفته های جواد روشن افزود که ما در خدایگان متوجه شدیم که می شود با کمدی به صورت تصویری تر نیز برخورد کرد و با خودمان گفتیم جه بهتر از اینکه بشود همین شیوه را در اجرای متون ایرانی نیز بیازماییم بنابراین سعی کردیم در اجرای«استاد نوروز پینه دوز» با تغییراتی که در متن می دهیم بتوانیم اجرا را نیز به سمت بیانی امروزی تر در کمدی ببریم که نتیجه اش را در اجرای فعلی ما دارید می بینید.

این کارگردان بر این باور هست که ما در ایران بیشتر از شکسپیر، چخوف و حتی از ایبسن می توانیم از برشت متاثر باشیم چون تئاتر ما همانند تئاتر شرق روایی تر است و برشت هم متاثر از تئاتر شرق است و به همین دلیل ما نیز در اجرای فعلی سعی کردیم از فاصله گذاری برشت بهره مند شویم.
جواد روشن، عضو کانون ملی منتقدان تئاتر ایران اظهار داشت: در این نوع متون ما بیشتر با تیپ سر و کار داریم و بازیگران باید تیپ سازی کنند که در این اجرا و در مجموع موفق هستند. خصوصا مرتضی نجفی در نقش اوستاد نوروز حضور خوب و موثری بر صحنه دارد.
این کارگردان و منتقد در خصوص اجرا افزود: طراحی کار بر اساس یک مینی مالیسم هست و سعی شده با یک دکور ساده فضا سازی های مختلف انجام شود وسایل صحنه نیز در کمترین شکل و برای فضاسازی مورد استفاده قرار گرفته است.
طراحی لباس یک نگاه فانتزی دارد و هرچند المان هایی از پوشش امروزی را دارد ولی در مجموع به سمتی نرفته است که بخواهیم به یک زمان و یا مکان مشخص اشاره کنیم و بیشتر یک نگاه فانتزی دارد در یک بستر بی مکانی- بی زمانی.
موسیقی در این اثر جایگاه و کارکرد ویژه دارد و می توان گفت خودش یک کاراکتر است و به جذاب تر شدن کار بسیار کمک کرده است. البته شخصا فکر میکنم اگر در مجموع موسیقی حال و هوای ایرانی تر داشت برای فضای کلی اثر مناسب تر بود هرچند در اینجا نیز کارکرد و تاثیر بسیار خوب و موفقی دارد.
رضا آشفته منتقد در ادامه نشست اجرای رحمت امینی از متن«استاد نوروز پینه دوز» را بهترین اجرای این کارگردان به لحاظ ارائه یک نوع شیوۀ خلاقه یاد کرد که در آن هماهنگی بسیاری بین گروه موسیقی، طراحی لباس، گریم، و طراحی صحنه با بازیگران هست که بشود در آن شیوه نوتری را برای ارائه یک اجرای در خور تامل در پیش گیرند. بازیگران حضور فعالی در اجرا دارند و آیت نجفی با تسلط بر آواز، حرکات موزون و تیپ سازی برجسته در نقش استاد نوروز تمام توانش را ارائه می کند و بسیار هم در آنچه باید تداعی شود تلاش کرده است. موسیقی هم در جاهایی که ایرانی تر است موفق تر و در جاهایی که غربی تر می شود ناموفق است و نور هم در کل باید با تجدید نظر مواجه شود چون کمدی اصولا از نور و روشنا به دلیل ایجاد فضای شادتر استقبال بیشتری خواهد کرد.
او اظهار داشت: وقتی از زن پوشی  استفاده می کنیم این انتظار وجود دارد که از دیگر ویژگی ها و قراردادهای اجرایی نمایش ایرانی نیز در اجرا استفاده کنیم ولی این کار خیلی مورد توجه قرار نگرفته است.
امینی توضیح داد که زن پوش یک تکنیک از نمایش های ایرانی است که در اینجا بنابر همان شیوه و به دنبال طرح و توطئه زنان در از آن استفاده کرده اند و البته در ابتدا به چنین برداشتی توجه نشان داده اند و بعد در ادامه به چگونگی حضورش در ساختار نمایش توجه متمرکز شده اند که این زن پوش بنابر خواست زنان نمایش دارد زن پوشی می کند. از سوی دیگر گروه شان از دیگر تکنیک های نمایش های ایرانی از جمله تعزیه بهره مند شده اند.
جواد روشن همچنین به پایان بندی اثر اشاره کرد و گفت: به نظر من پایان بندی جای کار بیشتری داشت و می توانست با دقت بیشتری روی آن کار کرد.
امینی هم ضمن پذیرفتن این نکته از روشن درباره پایان بندی گفت که بنابر ارجاع به نظر بیشتر منتقدان متوجه شدیم که این پایان به نوعی دارد حالت خواب پینه دوز تداعی می شود که حالا به دنبال برطرف کردن آن هستیم.
آشفته در پایان اظهار امیدواری کرد که بتوانیم نمونه هایی چون آثار رحمت امینی را بیشتر از اینها ببینیم که راه و رسم نزدیک به تئاتر ملی بهترین گزینه برای جهانی کردن تئاتر ایران هست چنانچه در سینمای ایرانی بسیاری در این راستا تلاش کرده اند که در نهایت نیز افرادی چون عباس کیارستمی در مقام یک مولانای امروزی توانسته از طریق سینما فرهنگ، اندیشه و هنر ایرانی را در جامعه جهانی به کرسی بنشانند اما تئاتر با آنکه تاریخچه بلندتری دارد هنوز یک نمونه درخشان در سطح جهانی ندارد و باید که در بازنگری در همین متون قدیمی تر و ارجاع به سنت های نمایشی و به روز کردن همین شکل ها و شیوه های ایرانی بتوانیم نمونه هایی از تئاتر ایرانی با ارزش های جهانی را به صحنه بیاوریم.
در این نشست بهزاد فراهانی، مریم معترف، سلما سلامتی، کاوه بصیری سامع و رضا کیانی و بسیاری از مشتاقان تئاتر حضور داشتند.

نمایش «استاد نوروز پینه دوز» نوشته احمد کمال الوزاره محمودی، کارگردانی رحمت امینی و بازی نوید جهانزاده، سارا الهیاری، مرتضی نجفی، آیلار نوشهری، رضا دشتکی، رها آرشید، هیوا امینی، عرفان معصومی، رامین خطیب، دلارام ترکی و سحر آغاسی هر روز ساعت ۲۰:۳۰ با مدت زمان ۷۵ دقیقه میزبان تماشاگران تئاتر در تالار قشقایی مجموعه تئاتر شهر است.