« ناگفته­ های حقیقت ؟ »
نمایش « آنتی­گون » به کارگردانی علی راضی، نگاه محدود و کم­سویی نسبت به رویکرد فلسفی وجودشناختی منتسب به جهان «آنتیگون»، ژان آنوی دارد. پروتاگونیست نمایش راضی، فاقد شوریدگی تراژیک و مبارزه­طلبی یک آرمان­گرای سازش­ناپذیر است و در عین­حال از ویژگی­های اگزیستانسیالیستی قهرمانی که نسبت به امیدهای واهی زندگی بدبین است و بار انتخاب و طغیان­اش را بر دوش می­کشد، کم بهره است.
نگاه آزاد به نمایش آنوی منجر به خلق و معرفی شکل دیگری از مناسبات و یا تغییر و تحول شخصیت­های آنتیگون، نشده است بلکه اتفاقا آنان را با نوعی میانجی یا فاصله، بی­تاثیر و کم­رمق­تر ارائه و تکرار می­نماید.
« آنتی­گون » راضی، طراحی­های زیبا و پردقتی دارد و به نوعی در سودای شاعرانگی است. اما چینش­ها، حرکت­ها و اصوات بیشتر جنبه دکوراتیو و ادایی دارند تا اینکه واقعا متضمن نشانه­شناختی رسانا و تاویل­پذیری باشند.
(( در طرفداری یا مخالفت با فاشیسم))
آنتیگون، از مهمترین آثار نمایش­نامه­نویس شهیر فرانسوی،ژان آنوی است که در تاریک­ترین دوره تاریخی معاصر فرانسه، یعنی زمان اشغال آن کشور توسط ... دیدن ادامه ›› آلمان نازی در سال 1943 نگاشته شد.
« اساس نوشته آنوی در آنتیگون، سوفوکل است. او داستان را تغییر نداده و فقط برخی از شخصیت­ها را حذف کرد و به نوعی روایت امروزین از این اسطوره به دست داده است.. جدال آنتیگون با کرئون بر سر اجرای قانون خدایان ( تدفین مرده ) را به جدال زمینی با صاحب قدرت امروزی و بالاتر از آن انتخابی میان مرگ و زندگی تغییر داده..»
تفاسیر و نظرهای متناقض و متفاوتی از این نمایش آنوی وجود دارد که ناشی از ماهیت و شکل نگاه درون متنی و چه­بسا موضع­گیری مبهم سیاسی مولف اثر است. عده­ای معتقدند، آنتیگون طاغی در برابر کرئون، قدرت مطلق می­ایستد.. مقاومت(هرچند محکوم به شکست و مرگ) در برابر قدرت ظالم و مستبد..
منتقدانی نیز باور دارند، آنوی چهره­ی زیبایی از کرئون نشان داده و اعمال نازی­ها را بدین وسیله تطهیر و توجیه کرده است. اساسا اجازه اجرای نمایش آنتیگون توسط نازی­ها بدون سانسور در دوران اشغال فرانسه، این گمانه را تقویت می­کند. ژان آنوی در زمان اشغال در پاریس اقامت داشت. البته با نازی­ها همکاری نکرد اما به نهضت مقاومت هم نپیوست و بعد از جنگ به بی­تعهدی نسبت به وضعیت بحرانی و حتی سمپاتی به نازی­ها متهم شد.
جدای از خوانش تاریخی نمایش در دوران نگارش آن، اهمیت آنتیگون، با توجه به تعمیم­پذیری­اش به وضعیت کلی انسانی قابل ملاحظه است. طغیان انسان دربرابر ظلم، ارزش­گذاری دائمی بین آرمان­گرایی و عمل­گرایی، سازش­پذیری در برابر سلطه­ستیزی، توجیه اخلاقی قدرت استبدادی ، مقاومت در حالی­که شکست و مرگ محرز است و...همگی از مفاهیم و مباحث مهم گفتمان سیاسی در جوامع انسانی خصوصا تحت انقیاد است.
نمایش آنتی­گون علی راضی، در قبال قدرت و امرسیاسی حتی در مقایسه با متن اصلی چندان واضح ومعترض نیست و با ملاحظه­کاری به اشاراتی بسنده می­کند و از این حیطه درمی­گذرد. از طرفی از مهمترین مضامین آنتیگون، آنوی، رویکرد اگزیستانسیالیستی، مساله پذیرش بار مسئولیت انتخاب فردی است و شک به امید واهی در زیست حقیرانه­ی تحت سلطه حاکم مستبد که در خوانش راضی بسیار کم­رنگ شده است.
نمایش آنتی­گون، با روایت ایسمن و درد دل او شروع می­شود. ایسمن می­گوید، در کودکی ( به دلایلی که مشخص نیست!) از خواهر و خانواده­اش جدا شده و در سرزمین دیگری مسکن گزیده است و حتی در تکلم زبان مادری چندان سلیس نیست. اگرچه هر سال برای دیدن خانواده به وطن بازگشته اما چون در خارج زندگی می­کند کسی عقاید و نظراتش را درباره مشکلات داخلی جدی نمی­گیرد چون معتقدند ،به دلیل عدم حضورش درک درستی از مشکلات ندارد. حالا ایسمن به دلیل مرگ برادران دوباره به وطن بازگشته است و در کنار آنتیگون است.در ابتدا اینطور تصور می­شود که شاید قرار است با خوانش و روایت تازه­ای از نگاه ایسمن به تراژدی آنتیگون روبرو باشیم و یا حتی این نگاه حدیث نفس خود کارگردانی باشد که دور از وطن کار و زندگی می­کند... اما به زودی می­فهمیم این توضیحات ساده­انگارانه و سرسری برای توجیه انتخاب بازیگر فرانسوی ( ناتالی متی ) درنقش ایسمن است که فارسی را با لهجه غلیظ صحبت می­کند و تاثیر نامطلوبی هم بر اجرای نقشش می­گذارد..
**
ایسمن کنار اجاق ایستاده است حلوای عزا می پزد و می­گوید اجازه عزاداری هم ندارند. آنتیگون با گردسپید برموهای سیاهش ، گلدان شمعدانی را روی میز می­گذارد. بیشتر نزار به نظر می­رسدتا شوریده و طغیان­گر...
میانه صحنه، جایگاه قدرت و نزاع است. سکویی، مانند خرک ژیمناستیک آنجا است. کرئون صبحگاه پودر به دستانش می­زند، ردای سرخ برتن می­کند تا بر سریر بازی قدرتش نمایش دهد. در عین حال این سکو برای همون، پسرش و جایگاهی است که آنتیگون از آنجا خود را به اعماق آب فرو می­اندازد و خودکشی می کند.کرئون و همون را صابر ابر، بازی می­کند. این یکی­انگاری کرئون و همون، براساس ذهنیت مردسالارانه، دال بر نفی عشق ابدی مردانه شکل گرفته است.
جلویی صحنه، در قاب گور مانند، خاک ریخته­اند که در عین حال ساحل دریایی را تداعی می کند و سطل­های حلبی آب به ردیف چیده شده است.. نشانه­ای از جسد روبه پوسیدگی و برملاکننده حقایق وجود ندارد. آنتیگون بر خاک خالی بی­جنازه، خونسرد و سنگین چنگ می­اندازد.
تراژدی ماندگار یا یک مصیبت فراموش کار؟
«تراژدی آرامش­بخش است. چون دیگر می­دانیم هیچ امیدی وجود ندارد. این امید کثافت؛ » این مانیفست آنوی، در آنتی­گون راضی دریافت نمی شود و کلیت نمایش به طور محافظه کارانه ای به یک مراسم عزاداری پرمشاجره فروکاسته شده است. آنتی­گون،نمایش بلاتکلیفی است.
((فاصله­گذاری برشتی ؟ ))
در میانه اجرای آنتی­گون، بازیگران با متنی در دست رو به تماشاگران می­ایستند و وانمود به روخوانی می­کنند. قطعه انتخاب شده، از مکالمه بین کرئون و آنتیگون است. آنتیگون به جدال و نافرنانی از کرئون ایستاده است و همزمان حقیقتی افشاگرانه را از حاکم می­شنود. اینکه در جنگ میان برادران برادرکش­اش، چهره­شان از بین رفته و قابل بازشناسی نبوده. و بنابر مصلحت، یکی از اجساد، تصادفی به عنوان پولینیس، خائن به وطن معرفی شده ! اینجا است که بازی شیادانه­ی قدرت دروغین و پوک­تر جلوه می­کند.
آیا تمهید فاصله­گذاری در این نمایش به منظور قطع حسی مخاطبان از نمایش و جایگزینی رابطه فکری و عقلانی با آن صورت گرفته است؟ آیا واقعا چنین کارکردی به واسطه نحوه­ی اجرا و رویکرد کارگردانی، در این نمایش متصور است؟ این قطعه ( زیرعنوان آشنایی­زدایی ) وصله ناجور و در عین حال کلیشه­ای از تصور تئوریک مفهوم فاصله گذاری به نظر میرسد و آن را به نوعی جعل می­کند و فاقد کارکرد اثربخش است.
**
نمایش قبلی علی راضی در تهران، « بازگشت پسر نافرمان »، در اسفند 1392، با موضوع مهاجرت و مفاهیمی مانند وطن و غربت، اجرای تاثیرگذاری داشت و اگرچه متن، نگاه عرفی و سنتی نسبت به موضوع مورد پرداخت داشت اما درک درست و همدلانه از مضامین طرح شده ،طراحی منسجم، کارآمد و زیبا به همراه بازی­های خوب هدایت شده، نمایش مذکور را به اجرایی موفق و به یادماندنی بدل کرد. ( دو بازیگر زن نمایش آنتی­گون در آن نمایش هم حضور داشتند )
در آنتی­گون، خوانش ملال­انگیز و مبهم، نمایش را به اثری غیرموثر و در کلیتش معناگریز و حتی مصالحه­گر بدل نموده است. نمایش واجد زیبایی مرموز اما تصنعی است. هرچند که راضی، در بوروشور نمایش متذکرشده: « در روزگار تراژیک، تراژدی - به مثابه درام- ضرورت و اضطرار بیشتری پیدا می­کند.» و « تراژدی، معرفت است ». اما آنتی­گون، فاقد شوریدگی و خلوص تراژیک است و در انتقال معرفت بر رنج­هایمان در این روزگار، چندان توانمند به نظر نمی­رسد.