تئاترهایی که در زندان اجرا می‌شود؛
«تجربه»‌ای که باید «تجربه» کرد

حمیدرضا عظیمی| «هواخوری ساختمان سیاسی زندان قصر»؛ عنوانی که برای برخی وحشت می‌آورد. این را نمی‌توان به‌ عنوان قضاوتی شخصی دید؛ چون هست اما همین «منطقه» وحشت‌آور، حالا که زندان قصر به باغ‌موزه تبدیل شده، اجرای چند نمایشنامه را به خود دیده است.
پیش از این نمایش «کان را که خبر شد، خبری باز نیامد» ‌سال ١٣٩٣ در زندان قصر اجرا شد. نمایشی که به داستان چند زندانی اعدامی پرداخت و برخی معتقدند بازتاب بدی هم نداشت. حالا اما تئاتر «زنده‌یاد؛ زندان قصر» با دستمایه قرار‌دادن مشکلات زندانیان بی‌ملاقاتی، این روزها روی صحنه رفته است. نمایشنامه‌ای که بنا به گفته کارگردانش‌ سال ٩١ قرار بر اجرای‌اش بود اما ناگاه به گروهی که در حال تمرین است، خبر می‌رسد «صلاح نیست این کار اجرا شود»!
اینها را مهران خوش‌بین، کارگردان نمایش «زنده‌یاد؛ زندان قصر» به «شهروند» گفته است. او در گفت‌وگوی خود با «شهروند» بر این نکته تأکید داشت که ‌سال ١٣٩١ کار را برای اجرا به کارگردانی آقای تاراج آماده کرده بودیم و حتی خبر آن، در بروشور عید زندان قصر هم قرار گرفت اما ناگاه خبر دادند که صلاح ... دیدن ادامه ›› نیست این کار اجرا شود؛ دلایلش را هم به ما اعلام نکردند.
اجرا در تئاتر محیطی
اهالی تئاتر چه در کلاس‌های درس و حوزه آکادمیک و چه در کف صحنه، این را بارها شنیده و در همان حال آموخته‌اند: فضاهای سنتی اجرا زیادی بی‌دغدغه است. به گفته این گروه، قراردادهایی که گاهی خودساخته است هم در این فضاها، بسیار آزاردهنده است.
تئاترهایی با اجرای محیطی اما (برخی از آن به تئاتر خیابانی یاد می‌کنند) محیطی فراخ و وسیع یا حسی دو چندان را در اختیار مخاطب قرار می‌دهد. اینها را یک دانش‌آموخته کارشناسی‌ارشد تئاتر در دانشگاه تهران به «شهروند» گفته است. او بر این اعتقاد است که امکاناتی که اجراهای محیطی در اختیار کارگردان قرار می‌دهد فقط منحصر به مخاطب یا صحنه نیست؛ اما باید بتوان از این امکان‌های موجود به خوبی استفاده کرد. او معتقد است: محیطی مانند زندان هم به این دلیل که مخاطب از آن پیش‌فرض دارد، می‌تواند در ایجاد حس به کارگردان و بازیگران کمک کند. از این منظر کارگردان امکان بیشتری برای ارتباط با تماشاگر دارد که در تئاتر و به‌ویژه اجراهای محیطی به‌ عنوان مکمل صحنه نقش ایفا می‌کند. به گفته این دانش‌آموخته دانشگاه تهران، در اجرای محیطی تنها بازیگر و صحنه مد‌ نظر نیستند بلکه مجموعه تماشاگران، فضای اجرا و حتی آب‌وهوا دیگر عوامل کلیتی را تشکیل می‌دهند که همه و همه در موفقیت اجراهای محیطی نقش دارند. او بر این اعتقاد است اجرای کار آن هم در قالب محیطی کار سختی است و کارگردانان به این دلیل که از نام و آوازه خود وحشت دارند، روی این موضوع ریسک نمی‌کنند و معمولا این زمینه حوزه حضور کارگردانان جوان‌تر است!
با این حال به اعتقاد همین گروه از اهالی تئاتر، در اجراهای محیطی «اگر محیط اجرای نمایش خیابانی، پرفورمنس یا اجرای محیطی یک بوستان، میدانی در شهر، قهوه‌خانه یا بنایی قدیمی، باشد همه اینها به نوبه خود ظرفیتی را دارند که می‌توانند مورد توجه قرا بگیرند؛ اما باید با استفاده صحیح به نوعی از این ظرفیت در مسیر ارتقای کار استفاده کرد.»
دیوار چهارم را داریم
مهران خوش‌بین، کارگردان «زنده‌یاد؛ زندان قصر» در گفت‌وگو با «شهروند» در تأیید این نظر کارشناسان درباره وجود ظرفیت‌های ویژه در اجرای محیطی (آن هم در لوکیشن و مکانی مانند زندان) تأکید داشت که اجرای ما درواقع از همان بدو ورود تماشاگران به زندان آغاز می‌شود. او بر این اعتقاد است که «اجرای محیطی به‌ طور معمول در فضای باز است و دیوار چهارم که در سالن‌های تئاتر وجود دارد را در این نوع اجرا نداریم اما در زنده‌یاد؛ زندان قصر به این دلیل که محل اجرا داخل بند است و تماشاگران در کریدور (سالن) حضور خواهند داشت، این دیوار چهارم وجود دارد.
این کارگردان جوان گفت: کلیت این کار رئال است. آنچه در این اجرا توسط مخاطب لمس می‌شود، بیشتر آن چیزهایی است که طی سال‌ها در رادیو، تلویزیون یا دیگر رسانه‌ها دیده و شنیده است.
کارگردان نمایش زنده‌یاد؛ زندان قصر در بخشی دیگر از سخنان خود در پاسخ به این سوال که چرا زندان قصر را برای اجرای کار انتخاب کردید، گفت: این کار را‌ سال ٩١ آقای کهبد تاراج نوشته و به مرحله تمرین گذاشته بودند؛ همه چیز هم داشت خوب پیش می‌رفت. من آن زمان دستیار آقای تاراج بودم اما به هر دلیل گفتند کار اجرا نشود. پس از گذشت آن سال‌ها چون خودم درگیر آن داستان شده بودم، موضوع در ذهنم مانده بود و از او خواهش کردم متن را در اختیار من قرار دهد تا کار را اجرا کنیم خوشبختانه مسئولان باغ‌موزه قصر هم کمال همکاری را با کار کردند و زمینه‌ای فراهم شد تا این نمایش اجرا شود.
او با توضیح این‌که انتخاب این مکان جزو نمایش است، گفت: ما باید برخی قواعد را بشکنیم و تجربیاتی جدید داشته باشم. به گفته این کارگردان جوان، ما هر چند خودمان داریم این فضا را تجربه می‌کنیم اما به دیگران هم پیشنهاد می‌کنیم این نوع اجرا را تجربه کنند.