بازیگران باید کتاب بخوانند که نمی خوانند
گفت و گو با رضا بهبودی به بهانه بازی در نمایش «خرده نان» از جمله آثار حاضر در جشنواره تئاتر فجر

نویسنده: سید حسین رسولی

این روزها سی و هفتمین جشنواره تئاتر فجر مورد توجه اهالی و علاقه مندان حرفه ای تئاتر قرار گرفته است. یکی از نمایش های حاضر در جشنواره هم «خرده نان» به نویسندگی «لویی کالافرت» و ترجمه شهلا حائری و کارگردانی کورش سلیمانی است. رضا بهبودی و آناهیتا اقبال نژاد در این نمایش بازی می کنند. رضا بهبودی دیگر نیازی به معرفی ندارد و بدون شک یکی از تاثیرگذارترین بازیگران تئاتر این روزهای ایران است. او چه در ژانر کمدی و چه در ژانرهای دیگر حضور سودمندی دارد. نمایش های او همیشه پرتماشاگر می شوند و از کیفیت بالایی هم برخوردار هستند. بازی بهبودی در نمایش «ماجرای مترانپاژ» نوشته «الکساندر وامپیلوف» و ترجمه کیوان سررشته و کارگردانی محمدحسن معجونی که در سال 1396 در تماشاخانه پالیز روی صحنه رفت، یکی از اتفاقات مهم تئاتری بود. رضا بهبودی درباره نمایش ... دیدن ادامه ›› «خرده نان» گفته است: «من این نمایش را بیشتر موقعیت محور می دانم. البته با توجه به جنس اجرا و متن، حضور شخصیت ها پررنگ به نظر می رسند و این نظر شکل می گیرد که با نمایشی شخصیت محور مواجه هستیم. در هر صورت تلاش می کنم حین ایفای نقش رنگ و لعاب و عمقی به آن بدهم و از لابه لای متن و با توجه به راهنمایی کارگردان، زاویه متفاوتی از شخصیت را ارایه کنم.» این بازیگر تئاتر در سینما هم با فیلم هایی مانند «اکسیدان» مورد توجه قرار گرفته است. تاکید می کنیم که این روزها بررسی کیفیت و کلیت جشنواره مورد توجه منتقدان قرار دارد و نباید از بررسی شکل و کیفیت بازی هنرمندان هم غافل شویم. به همین مناسبت سراغ رضا بهبودی رفتیم و با او درباره جشنواره تئاتر فجر و شکل و شمایل بازیگری در این روزها گفت وگو کردیم.
معمولا عادت داریم روی صحنه شما را با نقش های پرانرژی ببینیم، چطور شد در نمایش «خرده نان» با یک نقش آرام و پر از سکون ظاهر شدید؟

البته پیش تر بازی هایی داشته ام که اگر از نظر منتقدان حرف و حدیث به وجود نیاورد، می توان به آنها صفت مینیمال اطلاق کرد. یادم می آید در سال های دور نمایش «شهرهای نامرئی» را داشتیم که روی صندلی می نشستم و یله می دادم. یا نمایش «همه چیز می گذرد تو نمی گذری» آقای چرمشیر که خودم کارگردانی و بازی کردم و آنجا هم فقط روی صندلی می نشستم و حرکتی ایستاده نداشتم. نمایش «ایوانف» امیررضا کوهستانی هم به همین صورت در بازیگری من ضرباهنگ پررنگی نداشت. یعنی می خواهم بگویم تجربه هایی از این دست کم نبوده ولی نقش های به قول شما پرانرژی هم کم نداشته ام. این متن هم مختصات خودش را دارد و به هر حال وارد هر کاری که می شوم، مختصات بدنی و رفتاری و انرژی شخصیت را باید درک کنم. البته به حد فهم خودم صحبت می کنم. من اساسا به انرژی شخصیت بسیار معتقدم که باید درک شود و در روند اجرا به آن شدت و ضعف بخشد. شخصیت نمایشنامه «خرده نان» هم به همین شکل است، از یک انرژی آرام شروع می کند و ادامه می دهد.
به نظر شما جشنواره تئاتر فجر ویترین سال تئاتر ایران است و اینکه چقدر رقابت گروه ها درست ارزیابی می شوند؟

چون فکر می کنم در مجموع تمام سال های فعالیتم در تئاتر این سومین بار است که با نمایشی در جشنواره تئاتر فجر شرکت کرده ام، خیلی شناخت خوبی از وضعیت ندارم. نه در مقام بازیگر حضور زیادی داشتم و نه در مقام کارگردان قضاوت درستی داشتم تا پاسخ دقیقی به پرسش شما بدهم. یقینا داوری مقوله دشواری است و زمانی که خودم را جای دوستان داور قرار می دهم به نظرم نمی رسد که کار ساده ای داشته باشند. بله، سبک های اجرایی متفاوت است، رویکرد کارگردان ها و تحلیل آنها از متون با یکدیگر تفاوت دارد و همه اینها روی بازی بازیگران تاثیر می گذارد؛ تازه اگر اینجا فقط درباره داوری بازیگری صحبت کنیم. من فقط یک چیز می توانم بگویم. اینکه بعضی متن ها مثل «باغ آلبالو» در ایران و جهان شناخته شده هستند و هزاران تفسیر از آنها وجود دارد یا اجراهای زیادی از آنها روی صحنه رفته است. حالا داور محترم می آید و بر اساس دانسته ها، شنیده ها و خوانده هایش و بر اساس حال و هوایی که در اجرا برایش به وجود آمده یک بازی یا نمایش را قضاوت می کند. مثلا می گوید نه! شخصیت این طور نیست. یکی، دو ساعت بعد یا یک روز بعد به تماشای نمایشی می نشیند که نمایشنامه اش توسط کارگردان نوشته شده یا قبلا منتشر نشده و چندان مشهور نیست. اینجاست که دوستان داور نسبت به متن و شخصیت ها هیچ ذهنیتی ندارند. اگر انتقادی هم داشته باشم در همین مرحله به وجود می آید و نه تنها دوستان داور، بلکه دوستان منتقد را نیز شامل می شود. می خواهم بگویم وقتی قرار بر قضاوت این نوع کارها می شود، این دوستان باید متن مورد نظر را بخوانند و بدانند بازیگر با چه بینش و بر اساس چه تحلیلی ایفای نقش کرده است. باید سوال کنند آیا بازیگر اساسا کارش را درست انجام داده؟ یا همین که به نظر می رسد اجرا گرم است و مخاطب را جذب کرده، نقش هم درست اجرا شده است؟
و امکان دارد جای دیگر و با متن دیگر همه قضاوت ها متفاوت شود؟

بله، رضا بهبودی جای دیگر متن مشهورتری را بازی می کند ولی اساسا وارد داوری نمی شود. بدم نمی آید، بگویم ما 10 سال پیش بعد از 6 ماه تمرین نمایشنامه «باغ آلبالو» همراه گروه تئاتر لیو، دو پرده از نمایش را به دوستان هیات انتخاب نشان دادیم. آنهایی که متن را می شناسند، می دانند این دو پرده به اندازه 10 نمایشنامه تک پرده ای سختی دارد. ما دو پرده را نشان دادیم و هیات انتخاب نپسندید و کار رای نیاورد. فراموش نمی کنم که خانم روستا آن سال بسیار غمگین شد. وقتی بیشتر فکر می کنم، می بینم این دوستان هم به حمید سمندریان جفا کردند که می توانست نمایش «گالیله» را اجرا کند، هم به خانم هما روستا که می توانست خیلی زودتر در نمایش «باغ آلبالو» به ایفای نقش بپردازد. اصلا لازم نبود نمایش این اندازه با تاخیر اجرا شود. من همه این اتفاق ها را در عود کردن بیماری این عزیزان مرتبط می دانم، چون معتقدم هنرمند به هنرش زنده است. این اتفاق هم باید به وقتش رخ دهد نه سال ها بعد. وقتی اجرای «باغ آلبالو» رد شد، خیلی تعجب کردم که چطور دو پرده از نمایش را دیدند و به این نتیجه رسیدند، کار شایستگی حضور در جشنواره تئاتر فجر را ندارد. به هر حال همین اتفاق موجب شد ما جشنواره مونولوگ های گروه تئاتر «لیو» را راه اندازی کنیم که بحث دیگری است.
بحث شکل و شمایل و شیوه بازی هنرمندان تئاتر هم خیلی مهم است. متاسفانه بسیاری از دوستان رسانه ای و منتقد از این امر به راحتی عبور می کنند. شما سال هاست که در این زمینه فعالیت حرفه ای دارید و حتی کارگاه هایی هم برگزار می کنید. در سینما هم حضور دارید. دو پدیده اساسی شکل گرفته است. بیشتر تئاترهای ایرانی به سمت «مونولگ» (تک گویی) رفته اند. این موضوع تبدیل به معضل شده است. به نظر می رسد هزینه های سنگین تمرینات، شلوغ بودن بیشتر بازیگران اصلی تئاتر یا به طور ویژه بازیگران در دسترس، «فست فودی» شدن بسیاری از تئاترهای خصوصی و همچنین عدم توجه به ذات و ریشه تئاتر به منزله داشتن اجرایی تاثیرگذار، تاثیر خودش را روی تئاتر معاصر ایران گذاشته است.

یقینا مسائل اقتصادی در تمام زمینه های زندگی و جامعه ما تاثیر گذاشته است. تئاتر هم مستثنی نیست! یک کارگردان یا احیانا یک تهیه کننده دیگر نمی تواند نمایشی چند پرسوناژه و پربازیگر روی صحنه ببرد. مساله اجرا بسیار پیچیده شده است. سالن ها توصیه می کنند دکور آنچنانی نداشته باشید. برای اینکه سالن های خصوصی و دولتی در یک روز چند نمایش را روی صحنه می برند. حتی سالن «ایران شهر» هم دو اجرایی شده است. خیلی از بازیگران مطرح تر یا واردتر و کاربلدتر، درگیر پروژه های فیلم و سریال شده اند. آنها دستمزدهای بیشتری هم می خواهند. این مسائل موجب شده است که هنرمندان تئاتر به سوی اجراهای کم پرسوناژ یکی، دونفره بروند. کارگردانان هم ترجیح می دهند به سوی بازیگرانی بروند که کار آنچنانی بلد نیستند ولی خیلی دم دست هستند! این جوری می شود که کیفیت بازیگری و این داستان ها در حال افت است یا به شدت ضعیف شده است؛ تمام اینها به خاطر این است که بیشتر بازیگران دوره های آموزشی کوچکی را در آموزشگاه و دانشگاه گذرانده اند و تنها سودای بازیگری دارند. برخی از این گروه ها هم با پرداخت مبالغی در سالن های خصوصی و گاهی اوقات دولتی روی صحنه می روند. تمرینات کافی ندارند با این حال اگر تمرین کافی هم داشته باشند، بینش و تحلیل درستی روی متن نمایشی ندارند. تمام این مسائل کیفیت را کاهش می دهد.

دوره و زمانه به گونه ای شده است که شما تنها اجرا می روید. آنها چند مهمان هم دعوت می کنند تا جلوی استندها و تابلوهای نمایش بایستند و لبخند و امضایی بزنند و در نهایت عکسی هم از آنها بگیرند! عکس هنرمندان را هم می گیرند و در اینستاگرام منتشر می کنند. این شده است تئاتر این روزهای ایران! من یادم می آید که در دورانی روی صحنه می رفتیم و استاد حمید سمندریان و برخی اساتید دیگر لطف می کردند و تشریف می آوردند و کار را تماشا می کردند. من و دوستان دیگر پس از اتمام کار منتظر نظر اساتید می ماندیم. خواهش می کردیم که نمایش را نقد کنند. آنها هم لطف داشتند که 10 تا 30 دقیقه می ایستادند؛ نظرشان را می گفتند؛ دوتا تشویق و سه، چهارتا نقد. ایراد می گرفتند و ما هم بهره ای می بردیم. این روزها یک گروه اجرایی 200 بار زنگ می زند. خواهش می کنند که تشریف بیاورید و کار ما را تماشا کنید. می گویند لطف می کنید که به دیدن کار ما می آیید! آدم خلاصه با این گرفتاری ها می رود و اجرا را می بیند؛ ولی در نهایت از ما فقط عکس یادگاری می گیرند! توجه داشته باشید که این موضوع بحث خود من نیست. اصلا نمی خواهم بگویم که خیلی کاربلد هستم و باید حتما نکاتی را به آنها بگویم. ولی با خودم فکر می کنم که چرا باید از ما دعوت کنند؟!
در واقع، چالش اساسی شما این است که چرا جوانان و حتی باتجربه ها از تجربیات و نظرات انتقادی دیگران بهره ای نمی برند؟

تاکید می کنم که به خودم کاری ندارم! وقتی گروه هنری یک نفر را دعوت می کند که اعتقاد دارد آن فرد احیانا کارگردان و بازیگر بلدتری است؛ پس چرا نظراتش را نمی پرسند؟ چرا مدام دنبال این هستند که چهارتا عکس یادگاری بگیرند و جشن امضاکنان برگزار کنند؟! چه می دانم... حداقل یک سوالی بپرسند! نظر ما را درباره مسائل هنری بپرسند. آنها باید نقدها را بدانند. حرف ها را هم بشنوند. مگر می شود اصطلاحا یک اثر هنری، روی صحنه برود یا صرفا عرضه بشود و آرتیست گرامی هم توجهی به نقد و نظر دیگران نداشته باشد! مگر می شود؟! فضا خیلی افراطی شده است. برای من فکت هم آورده اند که فلان بازیگری که اسکار دارد، گفته است: «به نقدها توجهی نکنید و کارتان را بکنید!» به نظرم بازیگری که اسکار دارد کارش را بلد است. او رقص، آواز، مایم، بیان قدرتمند و هزار و یک چیز دیگر را بلد است. بازیگر درست و درمانی است. باید «کانسپت» (مفهوم) و «کانتکست» (زمینه وفحوای کلام) این بازیگری که این حرف را می زند در نظر گرفت. اما بازیگر 22 ساله ایرانی با این شرایط تئاتر امروز ایران که نباید مانند بازیگر اسکاری رفتار کند! الان به شرایطی رسیده ایم که با دادن پول همه روی صحنه می روند و یک بازیگر نباید خودش را با اسکاری ها مقایسه کند. بازیگران ما باید بترسند! هیچ کس به نقدها کاری ندارد!
یعنی اینکه جریان نقد در ایران جدی گرفته نشده است؟

هیچ وقت جریان نقد در ایران جدی گرفته نشده است. دوستان منتقد هم-نه همه آنها- کم سواد هستند. البته به دوستان بر نخورد. تشکل های درست و درمان نقد پا نگرفته است. فرهنگ عمومی ما بی خیال نقطه نظرات دیگران است. وضعیت چندگانه ای که عرض کردم باعث پایین آمدن کیفیت کارها شده است.
پرسشی داریم که برای یاد گرفتن بازیگران جوان بسیار مهم است. البته امیدوار هستیم که آنها این گفت وگوها و نقدها را مطالعه کنند! رضا بهبودی، به عنوان یک بازیگر حرفه ای قدیمی در سبک زندگی خودش چه کارهایی می کند؟ او برای انتخاب نقش ها و متن ها چه کارهایی انجام می دهد؟ به طور کلی خدمت شما عرض می کنیم، یک بازیگر باید چه کاری انجام دهد تا کیفیت کارش بالا برود؟

فکر می کنم کسی این گفت وگوها و نقدها را نخواهد خواند! جسارت است که آدم از خودش نسخه بپیچد. تلاش می کنم به دوستانم پیشنهاد بدهم. کار هنر و بازیگری یک کار بسیار پیچیده است، به این معنا که نباید فکر کنید تنها متن نمایشی را تمرین می کنید و بعد اجرا می روید! هر اجرایی یک تحلیل درست نیاز دارد. تحلیل هم نیاز به سواد دارد. بازیگر باید رمان بخواند. فلسفه بداند. تاریخ معاصر کشور خودش و جهان را مرور کند. هیچ متن درست و درمانی نیست که لایه های اجتماعی را نداشته باشد. یک آدم نباید فکر کند که تنها عاشق بازیگری است و حالا چهارتا کلاس هم رفته است و دیگر می تواند از پس همه نقش ها بربیاید. بنابراین، سواد خیلی مهم است. بازیگر باید قرآن، انجیل، متون مقدس، اساطیر، شعر و هزاران چیز دیگر را هم بخواند. تمام این مضامین به صورت لایه ای در متون درست و درمان وجود دارد. یک بازیگری به من گفت که: «این لایه هایی که می گویید کجاست؟!» من هم گفتم: «اگر قبلا این کتاب ها را خوانده بودید، متوجه ارجاعات می شدید» اگر یک بازیگر فلان اسطوره را خوانده باشد، می فهمد که کجای یک متن یا دیالوگ دارد به آن اسطوره اشاره می کند. اگر بازیگر این چیزها را نخوانده باشد که نکات اینچنینی را نمی فهمد! نویسنده هم قرار نیست که پانویس بدهد و بگوید این کاراکتر دارد با فلان اسطوره شوخی می کند. برایم خیلی پیش آمده است که می پرسند: «این چیزهایی که می گویید در کجای متن است؟!» بعضی از همکارانم چنین استدلال هایی می آورند! من هم می گویم که: «باید اینها را خوانده باشید.»
پس مهم ترین بخش تحلیل یک متن، «ادراک درست» است. مرحله بعدی، مرحله «اجرا» است. بازیگر باید ابزارهای خودش را به خوبی بشناسد. بدن درست، بیان کار شده و آنچه قرار است «اکسپرسیو» (بیان) شود، باید به درستی انتقال داده شود. متوجه منظورم هستید؟

بله. دقیقا. به نظرم تاکید ویژه ای روی مطالعه و تمرین مداوم بازیگری دارید. در ابتدا باید ادراک درست را به دست آورد. بعد هم دغدغه اجرای درست و دقیق. حرف من اصلا این نیست که هنرمندان تئاتر باید شب ها هگل بخوانند و تمرین بدن و بیان را فراموش کنند. یا نمی دانم... بازیگر نباید کنش درست صحنه را بداند و فقط کتاب بخواند. کنش مندی درست صحنه ای را نباید بی خیال شویم و بعد فقط دیالوگ ها را بگوییم. خلاصه بازیگری دو تا کلمه است؛ ادراک و اجرا. اگر ادراک غلط باشد، بدن و بیان درستی داشته باشید، اجرای اشتباهی خواهید داشت. اگر برعکس باشد؛ یعنی ا ن شاءالله که ادراک درست باشد و اجرا ضعیف باشد، باز هم فرقی نمی کند. هر دوی ادراک و اجرا باید درست باشد تا ان شاءالله یک اجرای باکیفیت داشته باشیم.
فکر می کنم این مسائلی که گفتید به تجربه شما برمی گردد و در کتاب ها و مقالات یافت نمی شود. به نظر می رسد تجربه هم در بازیگری نقش کلیدی دارد...

به هر حال، کوشش من همین مسائل بوده است. سعی کردم حرف هایی که به شما و مخاطبان تئاتر زدم تا آنجا که توان دارم رعایت کنم. اگر نمایشنامه جدیدی چاپ می شود، آن را می خوانم. به کتابفروشی ها سر می زنم. در جریان مسائل هنری روز هم هستم. بازیگر نباید بگوید که من را به نقاشی و عکاسی چه کار؟ یا معماری و موسیقی به من چه مربوط؟ می دانید؟ برخی می گویند که من فقط بازیگر هستم! متاسفانه بازیگران دیگر تمرکز ندارند. اغلب بازیگران و گروه اجرایی پیش از نمایش، سرشان در گوشی همراه است. واتس آپ و تلگرام و اینستاگرام را مداوم چک می کنند. اکثرا درگیر این چیزها هستند. «تمرکز» هم بسیار کلیدی است. نرمش و تمرین باید باشد. بازیگر باید از استرس روزمره و بدوبدو دور شود. یوگا و ورزش های اینچنینی کار کند تا متمرکز شود. درنهایت، با رعایت این جور چیزها بازیگر باید روی صحنه برود و شاید یک اتفاق آرتیستیک بیفتد. در بهترین حالت این گونه است که یک بازیگر مهارتی را بلد است و چهارتا دیالوگ می گوید، اشکی هم می ریزد، گاهی هم می خندد و آخرش هم اجرا تمام می شود و می رود خانه. به قول معروف همه چیز این گونه تمام می شود و می رود. تماشاگر هم هیچ ارتباطی با اجرا نمی گیرد و تنها اطلاعاتی از داستان و وقایع دستگیرش می شود. امیدوارم چیزهایی که گفتم حمل بر خودستایی و تعریف از خود نباشد. اینها تجربیات و پیشنهادات من است. این حرف ها به این معنی نیست که بنده همه این موارد را رعایت می کنم بلکه کوشش من و ما باید همین باشد.

□

روزنامه اعتماد، شماره 4309 به تاریخ 29/11/97، صفحه 8 (هنر و ادبیات)
http://www.magiran.com/npview.asp?ID=3870225