درنگی بر تئاتر مالی سوئینی نوشته‌ برایان فریل

نمایشی شگفت‌انگیز و دیدنی از صحنه‌‌ تئاتر امروز ایران
نمایش‌نامه مالی سوئینی، که یکی از بهترین نمایشنامه‌های ادبیات نمایشی ‌روز جهان به شمار می‌رود، همچنان متنی درخشان در نشان‌ دادن مسئله هویت و هویتمندی انسان معاصر است؛ انسانی که هویتش را گم‌ کرده و کوربیناست! روایت تو درتوی برایان فریل با درون‌ مایه هویت و بازیابی آن و به شیوه تک‌گویی، هم ‌نوآوری فرمیک و شکلی نمایشنامه‌ نویسی نویسنده را به ما گوشزد می‌کند و هم وسوسه‌ انگیزی کارگردانان تئاتر را برای یک اجرای پرچالش و تصویرساز را فراهم. گویی اجرای متن مالی سوئینی، راه‌رفتن بر لبه تیغ است؛ چراکه اگر کارگردان نتواند از پس اجرا و بازنمایی حرفه‌ای و قدرتمند آن برآید، قطعا با شکستی محتوم رو‌به‌رو خواهد شد.

بهزاد صدیقی. ‌نمایش‌نامه‌نویس، پژوهشگر تئاتر و مدرس دانشگاه‌:
نمایشنامه مالی سوئینی، که یکی از بهترین نمایشنامه‌های ادبیات نمایشی ‌روز جهان به شمار می‌رود، همچنان متنی درخشان در نشان‌ دادن مسئله هویت و هویتمندی انسان معاصر است؛ انسانی که هویتش را گم‌ کرده و کوربیناست! روایت تو درتوی برایان فریل با درون‌ مایه هویت و بازیابی آن و به شیوه تک‌گویی، هم ‌نوآوری فرمیک و شکلی نمایشنامه‌ نویسی نویسنده را به ما گوشزد می‌کند و هم وسوسه‌ انگیزی کارگردانان تئاتر را برای یک اجرای پرچالش و تصویرساز را فراهم. گویی اجرای متن مالی سوئینی، راه‌رفتن بر لبه تیغ است؛ چرا که اگر کارگردان نتواند از پس اجرا و بازنمایی حرفه‌ای و قدرتمند آن برآید، قطعا با شکستی محتوم رو‌به‌ رو خواهد شد.
به جرئت می‌توان گفت تئاتر مالی سوئینی از بهترین تئاترهای امسال (تاکنون) بوده که در تالارهای حرفه‌ای تئاتر تهران‌ روی صحنه رفته است. با آنکه این تئاتر‌ پیش از این در سال‌های قبل از دوران همه‌گیری ویروس کرونا‌ در تماشا‌خانه ایرانشهر (اسفند ۱۳۹۴) و سالن اصلی تئاترشهر (اردیبهشت و خرداد ۱۳۹۷) ‌روی صحنه رفته بود و با استقبال تماشاگران و نیز جامعه تئاتری و منتقدان روبه‌ رو شده بود، اما باز هم مرتضی میرمنتظمی این متن را موفق‌ تر از قبل کارگردانی کرده و صرفا به بازتولید آن روی نیاورده است؛ زیرا‌ معمولا در بازتولید یک تئاتر توسط گروه اجرائی، کارگردان به همان شکل قبلی و به سیاق تحلیل قبلی‌ خود از همان متن، تئاترش را در همان سالن یا سالن مشابه دیگر و در نهایت‌ با تغییرات جزئی ‌روی صحنه می‌‌برد. اما در این اجرا، میرمنتظمی بازیگوشی‌های خلاقانه کارگردانی خود را با اجرای تازه و تحلیل دیگری از متن برایان فریل، با گروه بازیگران و طراحان خود، پیش‌ روی تماشاگران قرار می‌دهد. او در طراحی صحنه، با بزرگ‌نمایی وسایل معلق صحنه، مثل شاخه گل زرد و نهنگ، تضاد کوچکی بشر و بزرگی جهان پیرامونش را تصویرسازی می‌کند. یا با موسیقی همیشه تأثیرگذار فرشاد فزونی، در فضاسازی داستان نمایشنامه فریل، حس همراهی بیشتر تماشاگر را با جهان صحنه تحریک می‌کند. در‌ واقع او از امکانات تالار وحدت‌ به تعمق و تعمیق صحنه خود می‌افزاید تا اجرا صرفا بازتولید پیشین خود از این متن نباشد. او حتی پا را از این فراتر می‌گذارد و شخصیت کودکی مالی را به اجرای جدیدش اضافه می‌کند تا معصومیت از‌دست‌ رفته‌ او (مالی سوئینی) را یادآوری کند و معصومیت زن‌هایی همچون او را نشان دهد. در اصل کارگردان با ‌افزودن کودکی مالی به متن و اجرا، نشانه‌‌ای از معصومیت و پاکی این شخصیت می‌شود. او همچنین با میزانسنی که برای بازیگر کودک انتخاب می‌کند، فرصت بیشتری به مخاطب می‌دهد تا نقبی به گذشته پاک شخصیت مالی بزند. گویی کارگردان با بهره‌گیری از عوامل صحنه و امکانات فنی سالن اجرا، از اجراهای گذشته‌‌اش از این اثر آشنازدایی می‌کند تا به‌نفع یک اجرای جذاب و مینی‌مال همراه با ریتمی سیال و روان دست یابد. به نوعی می‌توان یادآور شد او با ایجاد هارمونی جدید در عناصر صحنه و تصویرسازی‌های موجز و چشم‌نواز، حتی از دو اجرای مالی‌ سوئینی خویش سبقت می‌گیرد و تماشاگران افزون‌تری را دعوت به دیدن سومین مالی سوئینی خود می‌کند. نگارنده معتقد است این رویکرد و نگاه تازه و حساب‌شده به نمایش‌نامه برایان فریل و نیز کارگردانی آن، سبب‌ساز پدیدآمدن نمایشی شگفت‌انگیز و دیدنی از صحنه تئاتر امروز ایران شده است.
اما بخش دیگری از موفقیت اجرای تئاتر مالی سوئینی، مرهون انتخاب بازیگران توانمند و خلاق برای ایفای شخصیت‌های نمایش‌نامه (مالی، همسر مالی و دکتر چشم‌پزشک مالی) توسط کارگردان و هدایت آنها برای هرچه نزدیک‌تر شدنشان به نقش‌های خود است. الهام کردا با درکی عمیق‌تر از این نقش نسبت به بازی‌های گذشته خود و نیز صابر ابر و علی سرابی با بازی‌های روان و تحلیل متناسب و درست از نقش و همچنین با بهره‌گیری از تجربیات بازیگری خویش، چنان نقش‌های متن و صحنه بزرگ تالار وحدت را از آن خود می‌کنند که گویی این شخصیت‌های ساخته و پرداخته نویسنده، واقعی بوده و در کنار ما زیست می‌کنند. آنها در نقش‌های خود می‌درخشند، صحنه را زیبا می‌کنند و تماشاگران را مسحور بازی‌های خود می‌کنند. همه عناصر این اجرای دیدنی مالی سوئینیِ سوم‌ نشان می‌دهد که مرتضی میرمنتظمی به پختگی کامل در کارگردانی رسیده و به همین دلیل از مهم‌ترین کارگردانان جوان تئاتر معاصر ایران در این روزگار محسوب می‌شود.

عکس: حسین حاجی‌ بابایی