نامناسب بودن تالار و کمرنگ شدن گروتسک

در نشست دوشنبه های نقد تئاتر که در تالار حافظ دوشنبه یکم بهمن اختصاص به نقد و بررسی نمایش اوبو با طراحی و کار میرعلیرضا دریابیگی یافت، رضا آشفته کمرنگ بودن وجه گروتسک و عرفانی پهلوانی نامناسب تالار حافظ را برای اجرای این نمایش را از نواقص اصلی این اجرا برشمردند.

به گزارش کانون ملی منتقدان تئاتر ایران، در این نشست که با حضور بازیگران، هوامل اجرایی و تنی چند از تماشاگران و علاقه مندان به نقد تئاتر پس از اجرای اوبو برگزار شد، میرعلیرضا دریا بیگی، کارگردان و طراح که شغل معلمی در دانشگاه را برای خود انتخاب کرده برای انتخاب متن نمایشنامه شاه اوبو گفت: در ابتدا تصمیم بر متن دیگری برای اجرا داشته و بعدها تصمیم به اجرای متن شاه اوبو که متن محبوبش برای سالها بوده میگیرد.
او اضافه کرد: سال  ۹۳ یکی از دانشجویانش برای پایان نامه کارشناسی کارگردانی این متن را به مدت ۳۰ دقیقه به اجرا برده.
دریابیگی نمایش اوبو را هم اکنون با دانشجویان دوره کارشناسی و کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد تهران مرکز به صحنه آورده است.
او گفت: متن اصلی بسیار سخت و تعداد صحنه ها بسیار و تعداد زیادی شخصیت دارد و دلیل وفادار نبودن به متن زمان طولانی -حداقل ۱۸۰ دقیقه ای- و نداشتن حوصله تماشاگر است.
بنابر گفته این کارگردان، اوبو خوانش ذهنی ژاری و برگرفته از مکبث شکسپیر و جهان نمایش آنطور که در ذهنش بوده و آنطور که باید هم آفریده، هم نیافریده ست و تصمیم گیری نهایی را برداشت و ساخته ذهن تماشااگر  میداند.
او با توجه به سختی متن اصلی اشاره میکند برای اجرا در گفتگویی با عرفان ناظر شیوه های اجرایی و تصویری با توجه به ادبیات کلامی، و فشرده کردن و رجوع به متن انگلیسی و همچنین ترجمه جواد ذوالفقاری  شیوه های اجرایی را طراحی کرده است. دریابیگی که در تحلیل متن اثر را برگرفته از مکبث شکسپیر و عقده های روانی میداند، متن ژاری را با دو کلید واژه معرفی میکند 1.این همانی 2.نه همانی، اذعان میدارد: این اثر پر از این همانی هاییست که نیست. هم چنین او بارها این اثر را در کلاسهای نقد و کارگردانی به همراه دانشجویان مورد پژوهش قرار داده اند.و اجرای خود را به خاطر تیم دانشجوی خود تئاتر دانشگاهی یا تئاتر آزمایشگاهی، نظریه بنیان و پژوهشی می داند.
او تیم خود را مستعد معرفی کرد و گت: همیشه ذهن خود را قبل از تمرین خالی می کردم...
دریا بیگی مخاطب را در ابتدای نمایش خود را با نشانگان مواجه میکند، صلیب شکسته و نازیسم  و نوشته هایی که بعضی به اشتباه به ژاپنی میگیرند، اما همان u b u هست، از جمله مواردی است که مخاطب را متوجه فضای کار خواهد کرد. او هم چنین اشاره کرد به شخصیت آشپز که در متن اصلی نیامده و به جایش فقط یک نامه رسان برای بردن و آوردن نامه ها حضور دارد و در صحنه های زیادی هم تکرارمی شود. این کارگردان آشپز را چکیده ای از خوانش تمام کاراکترهایی که حذف شدند و به گونه ای حلول بیرونی پیدا کردند، میداند.
کل لشگر لهستان، تمام ۵۰ اشرافزاده و مامور مالی و همه آدمهایی که به دریچه کف انداخته میشوند تبدیل میشوند به آشپز، تبدیل میشوند به آدمهایی که درون خود ما انسانها هستند و عروسک هایی که در جهان نمایش هستند. همه ما به ازای دانشجویانش که خودشان هم هستند، هم نیستند، فیزیک، حرکات، گفتار، رفتار و حتی شوخیهایی که دانشجویان در دانشگاه باهم داشتند یا نداشتند. دو شخصیت مادر اوبوی عروسکی در متن اصلی وجود ندارند و از آنجایی که اوبو عقده روان کاوانه فقدان هملتی را درون خودش در عدم ارتباط با مادر اوبو و هر چیزی که رسیدن به مردانگی ست از دست داده، از مادر دو تصویر ذهنی ساخته که در این دو عروسک می بیند.
دریابیگی در پاسخ به اقای پهلوانی برای استفاده از ماسک، فارس و گروتسک گفت شکل نمایشنامه پارودی هست و واقعا فارس نوشته شده مانند کمدیا دل ارته .
او در مورد گروتسک  اضافه کرد: تمام طراحی لباسها و گریم، طراحی دکور و رفتار و گفتار شخصیتا، طراحی میزانسن ها و هم چنین خطوط از گروتسک استفاده شده به معنی اغراق، وحشت و نابهنجاری که نزدیک به ابزورد، هجویه و کاریکاتوری و فانتزی است. شاید کمیک باشد شاید کمیک نباشد، شاید تماشاگر را به خنده وادارد، شاید به خنده وا ندارد.
او به مانند زشت و زیبا این دو واژه را کنار هم قرار داد و به نقل قول از دکتر ناظر زاده کرمای برای تعریف گروتسک شگفت کاری را عنوان کرد.
متن فلسفی
عرفان پهلوانی متن اوبو در دسته بندی شش گانۀ متون نمایشی جزء متون فلسفی خواند و گفت: اول اینکه این متن از اندیشه برخوردار هست.دوم از ستیز بین دیدگاهها برخوردار هست. سوم اندیشه را به مخاطب واگذار می کند که اگر اندیشه را خودش بگوید به تئاتر پتاگوژیک می ماند که بیانگر آموزش نکته ای است. چهارم هستی شناسانه است. پنجم نسخه نمی پیچید که این کار تئاتر پروپاگاندا هست که شعار می دهد. ششم آموزش نمی دهد.
البته دریابیگی اشاره کرد که به دنبال بیان آموزشی هم بوده ایم و شاید با آن تئاتر پتاگوژیک مد نظر عرفان پهلوانی متفاوت باشد.
متن پیش گو و پیشرو
رضا آشفته منتقد نیز در جلسه از بوخنر و ژاری به عنوان دو نمایشنامه نویسی یاد کرد که یکی در نیمه نخست و دومی در نیمۀ دوم قرن نوزدهم جهان تئاتر را با مدل نوشتری شان که هرگز پیرو اصول بنیان گذاری شده از سوی ارسطو ندانسته و آن طور که دلشان خواسته بر خلاف آن مدل خطی درام هایشان را نوشته است. این دو به گونه ای که افلاطون معتقد به انتزاع در هنر و درواقع منتزع بودن از واقعیت بوده است و اصل بر خلاف ارسطو تقلید از واقعیت یا محاکات را هنر نمی دانسته توانسته اند نمونه هایی را بیاورند که کل نماینامه نویسی قرن بیستم را متحول سازند که این متون شان سرآغاز مکتب هایی مانند اکسپرسیونیسم، دادائیسمف سوررئالیسم ابزورد و حتی پسامدرن بوده است.
او همچنین از متن لهستانی ها یا شاه اوبو که تحت عنوان اوبو به دست دریابیگی کارگردانی شده است، به عنوان متنی نام برد که حالت پیش گویانه دارد و ضمن اینکه اقتباس و برداشتی از مکبث ویلیام شکسپیر هست اما نگاه به پیش دارد و ضمن پیشرو بودن در ساختار دو جنگ جهانی اول و دوم و تمام کشتارهای پیش روی جهان را پیش گویی کرده و برای همین همچنان هم متن تازه ای است برای اینکه خوانده یا اجرا شود.
آشفته بنابر گفته دریابیگی که متن سخت بوده و از حوصله تماشاگر امروز بیرون هست، گفت: درماتورژی یا برداشت از متن الفرد ژاری یک راه حال برای تطبیق با توان گروه اجرایی است که در ان بازیگران دانشجو حضور دارند و باید بتوانند از پس این متن شلوغ و سنگین برآیند.
او در ادامه با اشاره به اجرای یک گروه ایتالیایی از متن لهستانی های آلفرد ژاری در جشنواره تئاتر فجر و در آغاز دهه ۸۰ گفت: آنها شیوه تئاتر موزیکال را در نظر گرفته بودند و تقریبا هفتاد هشتاد درصد متن سنگین ژاری را توانسته بودند در اجرایشان دربیاورند...
آرمان طیران نمایشنامه نیز در این نشست به عنوان مهمان حضور داشت که به چرایی عدم حمایت از تئاتر دانشگاهی پرداخت که در نبودنش تئاترهایی که تئاتر نیستند جایگزین شده اند.
تالار حافظ و اجرای سه سویه
پهلوانی در ادامه درباره اجرای اوبو به شیوه اجرای کمدی پرداخت و از اصل کانتی که مشخصه اصلی اش در برهم ریختن تعادل هست. به نظر کانت، خنده حالتی است که در نتیجة انتظار شدید و نقش بر آب شدن آن پدید می‌آید. وقتی ما به شدت انتظار چیزی را داشته باشیم و ناگهان دریابیم که انتظارمان بیهوده بوده است،‌ به خنده می‌افتیم. همچنین او به نظریه پردازی هانری برگسون در رسالۀ خنده اشاره کرد که به تئوریزه کردن خنده پرداخته و یکی از تکنیک هایش برای خندادن در کمدی حالت قلب یا وارونه است.
این منتقد تالار حافظ را متناسب با اجرا و میزانسن های نمایش اوبو ندانست چون همه چیز از روبرو قابل پیگیری بودند تا اینکه تماشاگری به راحتی بخواهد از طرفین این حالت سه سویه به راحتی بتواند نمایش را دنبال کند.
او توجه به جزییات در بازیگری را از نکات مثبت کار دانست چون همه متوجه کلیات بازیگری هستند و همین جزییات است که به قول رضا براهنی، حافظ را حافظ کرد و سعدی را حافظ نکرد.
پهلوانی صحنۀ مرگ پادشاه را یکی از بهترین و به یادماندنی ترین میزانسن ها و لحظات نمایش اوبو برشمرد که برخوردار از هماهنگی درست بین عناصر نمایشی و بازیگران، زیبایی شناسی برخوردار از نوآوری و خلاقیت هست.
این منتقد خلق دو مادر اوبو در کنار مادام اوبو را نشان از خواهران جادوگر در مکبث دانست که بر متن ژاری افزوده شده و شکل اقتباسی او را از متن شکسپیر انگار کاملتر کرده باشد.
روح حماسی و گروتسک
رضا آشفته هم در پایان بندی اش با توجه به اینکه این متن چند وجهی است و برخوردار از تراژدی، کمدی و گروتسک هست، گفت: احساس می شود از همان ابتدا به ساکن تماشاگر با دیدن میزهای سرخ و بنرهای سرخ ته صحنه متوجه جنگ و خون ریزی های بسیار در طول این نمایش و فضای حاکم بر آن خواهد شد و همچنین نحوۀ بازی ها به دنبال همان فارسی هست که ژاری بر آن تاکید کرده که بشود که این وضعیت تراژیک را به حالت نقیضه نما (پارودیک) درآورد... اما همچنان در ارائه و القای گروتسک کم دارد و می شود این وجه را هم تقویت کرد چنانچه در این اثر حضور لشکریان و جنگها باید که بیانگر روح حماسی ای باشد که این خود می تواند وضعیت گروتسک را تقویت کند. همچنین حضور شخصیت هایی چون آشپز که حالت قصاب گونه دارد و مدام گوشتها را شقه شقه می کند باز هم می تواند وضعیت گروتسک را در طول اجرا تقویت کند. همچنین ما در صحنۀ انفجار که در برخورد دو سیم دارد اتفاق می افتد متوجه این گروتسک می شویم که ما هم در این اجرا همراه پادشاه منفجر شده و از بین می رویم و چنین لحظاتی است که ما را با گروتسک درگیر خواهد کرد.
دریابیگی ضمن تایید این سخن، بر حضور و مشارکت مخاطبان اشاره کرد که انتظار داریم در آن سو گروتسک اتفاق بیفتد چون ما روایت مان را داریم انجام می دهیم. آدمها از یک وضعیت گروتسک گونه به تماشای اوبو نشسته اند و نباید در فرآیند اجرا بی تفاوت بمانند.
در این نشست بازیگران کار هم بر دانشگاهی بودن اجرایشان تاکید کرد که شوربختانه دانشجویان هم کلاسی و شاگردان دریابیگی هم رغبتی برای دیدن این نمایش نشان نداده اند که این خود تجربه ای است که ویژگی ها و توان تئاتر دانشگاهی را به چالش کشیده است.
سارا مقدم، آفرودیت ریوندی، آرامه سلطانیه، شهرادقدیری، مهدی مشهدی کاظمی، عطالله نجفی، سیدعلی بروهان، شیما بختیاری، هلیا عبدالهی، امیرحسین رضایی، محمدحسین کیا، هدیه عیدی، آیدا زرین قلمی، محسن ابراهیمی، سید رسول میر محمد، رائف تمهیدى از جمله بازیگران این نمایش هستند.
در خلاصه داستان این نمایش آمده است: شاه اوبو خوانشِ پارودی‌گونه‌ای از شخصیت "مکبث" شکسپیر است. اوبو نیز چونان مکبث به وسوسه و اغوای همسرش شاه را می‌کشد، تخت شاهی را غصب می‌کند و به روال از پسران شاه مرده شکست خورده و کشته می‌شود.
این اثر نمایشى تا ٣ بهمن ماه ساعت ١٩:٣٠ در تالار حافظ روى صحنه خواهد رفت.

عکاس:‌ میلاد امیدخواه