"مستند امپرسیونیستی مرثیه گون"
تجربه تماشای یکی از تجربی ترین فیلم های تاریخ سینما،تجربه آسانی نبود. هر چند که بعد از یکصد و هفت دقیقه تحمل رنج و لذت و کوفتگی ،احساس کوهنوردی را داشتم که قله ای صعب العبور را فتح کرده باشد ، حس پیروزمندانه ای بود توام با رستگاری !
ملال و کندی حس غالب تماشای "از شرق "است ؛ اما در عین حال زیبایی قاب ها و حرکت دوربین و نور و اصوات و موسیقی و آدم ها و اتمسفر... این سفرنامه ی کم کلام سینمایی را به تجربه ای مراقبه گونه و تسخیرکننده بدل می کند.
**
در سال 1993 ، شانتال آکرمن فیلمساز آوانگارد بلژیکی تصمیم گرفت "تا دیر نشده" فیلمی از دوران فروپاشی جماهیر کمونیستی و لحظات گذار در آنجا بسازد. سفر از اواخر تابستان شروع می شود و در میانه ی زمستان یخ زده پایان می یابد.محل های فیلم برداری از آلمان شرقی تا لهستان و حوزه بالتیک بوده تا بالاخره مسکو... فیلم مجموعه ای از صحنه های مختلفی است از جاده ها و دشت ها،مزارع کشاورزی، جاده های برفی،دهقانان در حال کشت وکار، ایستگاه های مملو از جمعیت در حال انتظار، آدم ها ، خانه های پر از اشیا و زنان در آشپزخانه ،نوشگاه ها ، خیابان های برفی و..که نهایتا هیچ ارتباط معناداری با یکدیگر برقرار نمی کنند.
حرکت دوربین و قاب بندی و اتمسفر حاکم بر پرده بسیار زیبا است .به نقل از مجید اسلامی : "این فیلم شبیه به نمایشگاه عکس متحرک یا ویدیو ... دیدن ادامه ›› اینستالیشن بلند است.صحنه ها تقدم و تاخر ندارد...فردیت آدم ها حذف شده و تبدیل به فیگور شده اند.آدم های واقعی در فضای واقعی به عنوان فیگور مورد استفاده قرار می گیرند.تصنع در فضای واقع...تناوب انسانی ..انتزاع محض.. داستانی و درامی وجود ندارد و این افراط در حذف داستان در سینما بی سابقه است.. مرز بین فضای داستانی و مستند مخدوش است . آکرمن هر قرار داد و پیش فرض سینمای عرفی را لغو می کند.."
**
تجربه شخصی من از تماشای "از شرق" آکرمن، آشنایی اثرگذار با اتمسفر ، طبیعت و فضای عمومی و حتی فیزیک و لباس مردمان آن سرزمین ها در آن دوره سپری شده بود. شاید از این به بعد قهرمانان داستان ها و رمان ها و نمایش نامه هایی را که از سرزمین های آن دوره نوشته شده باشند را بهتر حس کنم!
مجید اسلامی معتقد است(و البته خود آکرمن در یکی از مصاحبه هایش گفته ) که "/دوربین ، از شرق، یک ناظر خونسرد و بی طرف است. /هر چه دیده و جذبش کرده بی برنامه ضبط شده.... تفسیر و برداشت در کلیت اثر محملی ندارد و در عین حال این اثر آبستره ای است که قابل تعمیم به همه چیز هست.."
به نظرم بحث اسلامی حاوی نوعی ارعاب ناشی از سیطره گرایش دگم به رویکرد ضد تفسیر بود.فکر می کنم موضوع و ایده ی ساخت فیلم ، به طور ماهوی واجد موضع گیری است (گیریم مولفش آن را نفی کند ).... در کلیت فیلم آدم ها را به طور مداوم و مستمر در حالت انتظار می بینیم....فردیتی در معنای رابطه و انتخاب هم وجود ندارد ،عشقی هویدا نیست... دوربین با حرکت نرم و خرامان انبوهی از آدم ها را ایستاده و نشسته در ایستگاه ها و خیابان ها منتظر قطار و اتوبوس و ...به نمایش می گذارد که ژست می گیرند، متلک می اندازند وحرف می زنند و... بعضی های جنس های لوکس با مارک های غربی در دست دارند تا بفروشند.... اما همه در حال انتظارند.. انتظار در این فیلم گویی ابدی شده ...همه اینها یعنی موضع گیری از سوژه مورد فیلم برداری " وضعیت بلافاصله پس از فروپاشی" ..
در هر صورت بیش از دو دهه از زمان فروپاشی می گذرد. روسیه به یکی از سیستم های سرمایه داری جهانی بدل شده اما هنوز مشخص نیست آیا انتظار همه ی آن آدم ها ی فیلم به وقوع پیوسته ؟ آیا گودوی آنها همان سرمایه داری نئولیبرال ها بوده که طبقه محروم را از بین برده است؟ یا دموکراسی و آزادی را به سرزمین یخی سرخ ها پیشکش کرده ؟ ساده انگاری نیست که فکر کنیم پاسخ همه ی این پرسش ها :آری: است؟
**
تماشای فیلم های از این دست به قول مجید اسلامی باعث می شود مخاطب های " عادت کرده به فیلم های سوپرمارکتی و هالیوودی خوش رنگ و هیجانی و سریال های تلوزیونی و.." Reset شوند و زیبایی های دیگری به غیر از تعقیب سیر داستان و درام ، در فیلم های خوب کشف کنند .