نقد تئاتر «پوبلیکوس بِشیمپفونگ»
همان‌طور که از نام تئاتر «پوبلیکوس بِشیمپفونگ» برمی‌آید در این نمایش باید به دنبال تغییروتحولی عمومی گشت. نامی که از حوادث نه‌چندان گذشته از منابع تاریخی سخن می‌گوید که به طور کامل با شرایط اجتماعی‌مان مطابق است: نامی که همه‌چیز را به‌هم‌ریخته نشان می‌دهد.
«پوبلیکوس بِشیمپفونگ» اجرایی تجربی است. از همان ابتدای کار، بعد از هویج خوردن، درختی کشیده می‌شود و از صحنه خارج می‌شود. درخت، نماد زندگی است که از همان صحنۀ آغازین از کشمکش با انسان فرومی‌ریزد. پسری، دختری را فریب می‌دهد و می‌رود و به سخنی دیگر، زندگی‌ میانشان را به تباهی می‌کشد. زنی جریان زندگیِ فردی‌اش را نابود می‌کند. همین معنا در صحنۀ بعد با حدف آکساسوارها، اختلال شمارش پرده‌های یک نمایش و دیالوگ‌هایی که به جریان اجرایی تئاتر می‌توپد، ادامه می‌یابد. درواقع، از این صحنه «زندگی در نمایش» نیز رو به تباهی است؛ بازیگران به آشغال تبدیل می‌شوند و می‌روند. با ورود کارگردان و نوشته‌هایی که روی کاغذی به تماشاگر نشان داده می‌شود، همۀ تصورهای متعارف به هم می‌ریزد. از این به بعد برداشته‌شدن دیوار میان عوامل اجرایی و تماشاگر تقویت می‌شود و با صحنه‌های متفاوت، معنای زندگیِ فروپاشی‌شده، تئاتر به‌هم‌ریخته و تبدیل انسان‌ها به ذات حیوانی تکرار می‌شود. به عبارتی، تماشاگران همان عوامل اجرایی‌اند که به استناد صحنه‌ای که درست حرکات بازیگران، آینه‌ای از حرکات مخاطبان است، تئاتر به زندگی واقعی نزدیک‌تر می‌شود؛ با شکانده‌شدن دیوار بین مخاطب و بازیگر و بازگویی دیالوگ‌های توهین‌آمیز توسط بازیگرانِ میانِ تماشاگران در تاریکی، هویت آشغال‌شدۀ انسان‌ها برملا نشان داده می‌شود.
این نمایش «پیش‌گفتار» نیست؛ در حقیقت، پس از گفتارها و اجراهای بیان‌شده است که همه‌چیز را در هم می‌آویزد و واژۀ «پیش‌گفتار» که در این اثر، ... دیدن ادامه ›› موتیف می‌شود، پارادوکسی است از نتیجۀ روایت زندگی جوامع. «پوبلیکوس بِشیمپفونگ» درواقع چون غزلی است که دور یک مفهوم می‌چرخد. معنای گفته‌شده در تصاویرِ اجراییِ گوناگون تکرار می‌شود. از نظر نگارنده، این تصاویر بسیار طولانی و حوصله‌سربر است، زیرا هر تصویر به تصویر قبلی نمی‌افزاید و مخاطب با دریافت معنا در صحنه‌های ابتداییِ متن تنها تکراری پُراطناب را تماشا می‌کند. از نظر نگارنده، این اجرا با همان نوشته‌های روی کاغذ که به تماشاگران داده می‌شود، تمام می‌شود. به عنوان مثال، صحنۀ پایانی، اگرچه زیبایی دارد، اما به طور دقیق همان صحنۀ ابتدایی نمایش است. همچنین در صحنه‌ای که چهار بازیگر به صورت دیالوگ، محتوای کار را به صورت صریح ابراز می‌کنند، بسیار زیاده‌گویی صورت گرفته است.

مهران عشریه
هشتم بهمن‌ماه یک‌هزار و سیصدونودوهفت خورشیدی

«هیچ چیزی به اندازۀ منطقِ یک ذهنِ بی‌منطق نیست!»
«کله‌پوک‌ها» در دهکده‌ای به نام کُلینشیکوف روایت می‌شود. نفرینی دویست‌ساله‌ دامن‌گیر این دهکده شده است و همۀ حوادث، شخصیت‌ها و کشمکش‌ها در صدد برداشتن این نفرین هستند. همین امر، سبب می‌شود که برداشته‌شدن این نفرین (به‌دست‌آوردن باهوشی) زمینۀ این اثر قرار بگیرد. نمایشنامۀ «کله‌پوک‌ها» به ترجمۀ شهرام زرگر، بسیار طولانی‌تر از اجرایی است که این روزها در تماشاخانۀ شانو اجرا می‌شود. ساتیا نوروزی، به‌درستی با تخلیص از نمایشنامۀ اصلی، این متن را کار کرده است؛ به‌طوری که دیالوگی نمی‌توان یافت که به روند ماجرا ضربه بزند یا دیالوگی کم به نظر برسد. غالب کشمکش، کشمکش انسان با انسان است. این روایت، به صورت خطی پیش رفته و ماجرایی، دلیل ماجرای بعدی است؛ داستانی خطی که از هرم فرایتاک تبعیت می‌کند. شخصیت معلم (شخصیت اصلی) به شهری ورود می‌کند که انسان‌های مقیم آن‌جا، از لحاظ ذهنی بسیار عجیب‌وغریب‌اند (آغاز). با کنشی خیزان (گره‌افکنی)، معلم عاشق سوفیا می‌شود و در پیِ ازبین‌بُردن نفرین، تلاش می‌کند. نقطۀ اوج روایت، زمانی است که شخصیت اصلی باید به انسانی احمق تبدیل شده باشد، اما با درآغوش‌کشیدنِ سوفیا، متوجه می‌شود که هنوز ذهنش، تواناییِ گذشته را داراست. با کنشی افتان (گره‌گشایی)، معلم با استفاده از هوش خود، نفرین را از دهکده کنار می‌زند و با باهوش‌شدن افراد، روایت به پایان می‌رسد. درواقع، کُلینشیکوف استعاره‌ای از جامعه و انسان‌های مقیم در آن، استعاره‌ای از انسان‌های جوامع هستند. با استناد به کنار هم آمدنِ دو واژۀ «مورفین» و «نفرین» در این نمایش (چندبار تکرار صورت می‌گیرد)، در حقیقت، نفرین همان مورفینی است که انسان‌ها را از توانایی‌هایشان دور کرده و آن‌ها را موجوداتی منفعل می‌کند؛ آن هم توسط کسی که قدرت جادوگری دارد! معلم، به‌عنوان قهرمان داستان، از این موضوع با خبر می‌شود و این مورفین را از تن انسان‌ها خارج می‌کند. معنای اصلی و درونمایه، استعاره‌ها و مجازها همگی به صورت غیر صریح بیان می‌شوند. تنها نکته‌ای که به نظر نگارنده، این متن تخلیصی را از یکپارچگی دور می‌کند، صحنۀ آخر نمایش است که انسان‌ها با دست‌یابیِ هوش و ذکاوت، جامعه را به سیاهی می‌کشانند. این صحنه، برخلاف قسمت‌های دیگر، بسیار صریح و زودگذر بیان شده و پیام ماجرا را بسیار ... دیدن ادامه ›› روشن بیان می‌کند. گویی فرض بر این است که مخاطب، اجرا را نفهمیده و در پایان باید پیام اخلاقی را به خورد تماشاگر داد!
یکی از نقاط مشهود قوت کار، طراحی لباس است: لباس‌های پشت‌مشکی و جلوسفید. بازیگران با برگشت و فیکس‌شدن از ساخت تصویریِ صحنه خارج و با برگشت به سمت تماشاگران ایجاد تصویر می‌کنند. نقش‌های روی لباس‌ها بسیار هوشمندانه به کار رفته است و در شناخت شخصیت از همان ابتدا مخاطب را کمک و درگیر می‌کند؛ به‌عنوان مثال نماد صلح و علامت‌های رَپ روی لباس میشکین، نماد دلار روی لباس ینچنا، نماد استخوان‌های قرمز روی لباس اسلُویچ، ساعت روی لباس قاضی، علامت وسیلۀ پزشکی روی لباس دکتر. تأثیرگذارترین صحنۀ استفاده از لباس‌ها، بخشی است که آستین‌های قرمز بازیگران نمایان می‌شوند و به‌طور کامل با صحنۀ خواندن نفرین و ساختن تصویر آن متناسب است.
همان‌گونه که در بروشور کار آمده، «کله‌پوک‌ها» بر اساس آموزه‌های «ژاک لوکوک» طراحی شده است. این آموزه‌ها به‌درستی در به‌کارنگرفتن و نساختن دکور و شکل‌گیریِ دکور و تصویر با استفاده از بدن بازیگران مشاهده می‌شود. اکثر نمایش، زیر نوری موضعی است که تماشاگر به تصویرهای ساخته‌شده توسط بازیگران توجه کند، نه اجزای اضافیِ دکوری که ساخته نشده است. به سخنی دیگر، طبق آموزه‌های «لوکوک» ما در نمایش، آن‌چنان نیازی به دکور نداریم و بدن بازیگر یا بازیگران می‌تواند تصویر دکور را به مخاطب انتقال دهد. برای نمونه می‌توان به ساخته‌شدنِ تصویرهای قلب، پرنده، کتاب و خانه اشاره کرد.
در رابطه با ماسکه‌کردن‌ها، در این نمایش، هم ماسکه‌های درست دیده شد، هم غلط. قسمت‌هایی که در ساخت تصویر همگانی یا در انتقال معنایی همگانی، بازیگران در میزانسنِ داده‌شده یکدیگر را ماسکه می‌کردند، نه‌تنها ایرادی نداشت بلکه درست هم بود؛ صحنه‌هایی از قبیل ساخت خانه، بچه‌های حاضر در کلاس درس و راهروی خانه از این نوع‌اند. اما بخش‌هایی که بازیگرِ ادامه‌دهندۀ ماجرا خودش را به تنهایی می‌پوشاند، ماسکه‌هایی اشتباه رخ می‌دهد؛ برای مثال صحنۀ ایستاییِ معلم و حرف‌زدنش با سوفیا، ماسکه‌کردن میمون با رفتن به پشت شخصیتی دیگر، یا نحوۀ حرکت ینچنا برای رفتن پشت کنت (در صحنۀ محل اقامت کنت_ با حرکتش جلوی کنت، او را ماسکه می‌کند) از این دسته‌اند.
از نقاط مشهود ضعف کار، می‌توان به افتادن ریتم و همچنین تمپو در چندجای آن اشاره کرد. بخش کلیسا و ازدواج‌کردن معلم و سوفیا، ورود معلم به خانۀ دکتر زابریسکی و صحنۀ برخورد کنت و معلم به‌شدت ریتم کار افت می‌کند و ممکن است تماشاگر عادی را از دیدن، پس بزند. از دیگر نقاط ضعف کار، پایین‌بودن انرژی، نداشتن رهایی و حرفه‌ای‌نبودن بازیگران است. بازیگران روی صحنه با کارهای اضافی (اعم از تمرکزکشیدن یا بداهه‌پردازی‌های بی‌مورد) و گهگاهی خارج‌شدن از نقش، مخاطب را از فضای اجرایی دور می‌کنند. اگرچه کارگردانِ «کله‌پوک‌ها» به‌طور مناسبی میزانسن‌ها را چیده است، اما گاهی بازیگران یا از میزانسن عقب می‌افتند، یا تناسب آن را روی صحنه رعایت نمی‌کنند که موجب آشفتگیِ برخی تصویرها شده و در تماشاگر القای ناهماهنگی می‌کند.
در پایان، می‌توان گفت که اجرای این نمایش کمدی، با استفاده از آموزه‌های «لوکوک»، کاری بسیار دشوار است؛ مشهود است گروه اجرایی تمام تلاش خود را در این زمینه انجام داده است؛ تلاشی که از نظر نگارنده بهتر بود با تمرین‌های بیشتری در معرض نگاه تماشاگر قرار می‌گرفت. «کله‌پوک‌ها» از متن‌هایی است که در کنارِ خنداندن، اندیشه و دغدغه‌ای نیز به همراه خود به مخاطب انتقال می‌دهد و در نهایت می‌توان این اجرا را اجرایی شریف و متوسط نامید.

مهران عشریه
آذرماه 1397