« راه قدس از کربلا می گذرد »
آتشی به پهنای صورت ِ وطن که سرانجام با اشک پنجاه میلیون نفر خاموش شد.

شب گذشته به لطف تأکید محمد قدس عزیز در دعوت از حضار به رعایت شئونات تئاتر، این شانس را داشتم که در محیطی آرام، عالی و متمرکز، برای مرتبهٔ دوم به تماشای اثری ژرف و گرانبها بنشینم که باز شانه هایم را لرزاند، دیدگانم را شست و سرم را در اندیشه غلتاند.
دست علیرضا نادری، چشمان اشکان خیل نژاد و پیشانی تک تک این بازیگران و آن عوامل بوسیدنی ست، ماحصل رنجشان ستودنی ست. کرنش می کنم در پیشگاه رفیع هنرمندشان.

پچپچه های پشت خط نبرد با مزیت و جسارتِ احاطه بر احوالات کشور انقلابی گر ِ جنگزده، نقبی پرسشگرانه زده است بر خط مقدم جبهه در بیستم تیرماه ... دیدن ادامه ›› سال ۶۱ یعنی یک روز پیش از آغاز عملیات رمضان. بر من ببخشایید اگر کوتاه نیست اما دانستنش قبل و بعد از تماشا بسی بایسته است.

سردار حسین علایی، مؤسس و اولین فرمانده نیروی دریایی سپاه، کسی که سابقه ریاست ستاد مشترک سپاه و قائم‌مقامی وزارت دفاع و ریاست سازمان صنایع هوایی وزارت دفاع را نیز در کارنامه دارد و مواضع انتقادآمیزش در قبال شکنجه های سال ۸۸ مورد حمایت همسران شهید باکری و شهید همت واقع شد، در یادداشتی که به بررسی و ارزیابی مقطعی از جنگ هشت ساله پرداخته چنین آورده است:

"اولین عملیاتی که پس از فتح خرمشهر انجام شد و هدف آن وادار کردن عراق به پذیرش خواست‌های ایران برای پایان دادن به جنگ بود، عملیات رمضان است.

از آنجا که این عملیات در ساعت 21:30 روز سه شنبه 21 رمضان سال 1402 هجری قمری آغاز شد، به اسم عملیات رمضان خوانده شد. عملیات رمضان، سرآغاز مرحلة جدیدی از جنگ و کشانده شدن آن به خاک عراق و نخستین عملیات از سلسله عملیات‌ برون مرزی ایران در خلال جنگ هشت ساله است.

علت انجام این عملیات آن بود که ارتش عراق پس از فتح خرمشهر به طور کامل از سرزمین‌های ایران عقب نشینی نکرد و خسارات وارد آمده به ایران را هم جبران نساخت و به معاهدة 1975 هم تمکین نکرد. شورای امنیت سازمان ملل یک روز قبل از شروع عملیات رمضان قطعنامه 514 را در تاریخ 21 تیر 1361 مطابق با 12 ژوییه 1982 صادر کرد.

شورای امنیت سازمان ملل به جز قطعنامه‌ای که در هفته اول آغاز جنگ صادر کرد، به مدت 22 ماه و تا زمانی که فتح خرمشهر صورت گرفت، ساکت بود. پس از آن که ستون فقرات نیروهای اشغالگر عراق در عملیات بیت المقدس شکست و هزاران نظامی عراقی به اسارت درآمدند، این شورا دوباره فعال شد و پس از گذشت نزدیک به 50 روز از آزادسازی عمده سرزمین‌های ایران، در جلسة2383 خود این قطعنامه را به اتفاق آراء تصویب کرد.

این قطعنامه خواستار «آتش بس و خاتمة فوری همه عملیات نظامی» و «عقب کشیدن نیروها به مرزهای شناخته شدة بین‌المللی»، «و کوشش‌های میانجی‌گری از طریق دبیر کل سازمان ملل به منظور نیل به حل جامع اختلافات به نحو عادلانه و شرافتمندانه که مورد قبول هر دو طرف باشد از جمله احترام به حاکمیت، استقلال، تمامیت ارضی و عدم مداخله در امور داخلی کشورها» مطرح شده بود.

این قطعنامه در حالی صادر شد که قدرت نمایی ایران در آزادسازی سرزمین‌های خوزستان، فرصت مناسبی را در اختیار جمهوری اسلامی قرار داده و باعث هراس کشورهای عرب حامی عراق شده بود و آنها تمایل به پایان یافتن جنگ پیدا کرده بودند. لازم به ذکر است که از زمان صدور قطعنامه 479 که در هفته اول آغاز جنگ صورت گرفت تا زمانی که ایران چهار عملیات بزرگ خود را برای بیرون راندن ارتش متجاوز عراق انجام نداد، شورای امنیت سازمان ملل هیچ تحرکی از خود نشان نداد.

ولی پس از آن که ایران توانست با یک سلسله اقدامات نظامی عمده سرزمین‌های خود را آزاد کند و در پی بررسی تعقیب ارتش متجاوز بعثی بود، در این زمان قطعنامه 514 صادر شد. در این قطعنامه سخنی از تجاوز و تعیین متجاوز به میان نیامده بود و مطلبی از پرداخت خسارت‌های جنگ و نیز تنبیه متجاوز، مطرح نشده بود و تضمینی برای امنیت و ثبات حقیقی وجود نداشت. این قطعنامه هیچگونه فشاری را بر عراق که با آغاز جنگ و توسل به زور صلح منطقه را نقض کرده بود، وارد نمی‌کرد.

جمهوری اسلامی ایران انتظار داشت که شورای امنیت سازمان ملل با تجاوز مقابله و عراق را به عنوان کشور متجاوز محکوم سازد و از کشور قربانی تجاوز حمایت کند، اما شورای امنیت، حتی در این جنگ بی طرفی را هم رعایت نمی‌کرد. به هر حال ایران به دلیل آنکه این قطعنامه را ناعادلانه تشخیص می‌داد و محتوای آن را مناسب ارزیابی نمی‌کرد، از پذیرش آن خودداری کرد، ولی عراق بی درنگ آن را پذیرفت. به هر حال عملیات رمضان پس از بازگشت فرماندهان سپاه و ارتش از سوریه که به منظور حمایت از مردم لبنان در برابر اشغال کشورشان توسط اسرائیل انجام شده بود، در اواخر خرداد ماه طرح ریزی شد.

لازم به ذکر است که امام خمینی(ره) با حضور نیروهای ایران در کشور لبنان مخالفت کردند و فرمودند راه قدس از کربلا می‌گذرد. این عملیات در شب چهارشنبه مورخ 23 تیرماه سال 1361 و با رمز یا صاحب الزمان(ع) ادرکنی و پس از گذشت چند ساعت از صدور قطعنامه 514 شورای امنیت به اجرا در آمد. اجرای این عملیات روشن می‌کرد که ایران از محتوای قطعنامه صادره از سوی شورای امنیت سازمان ملل، رضایت ندارد. ‏

‏ با توجه به نشاط و روحیه‌ای که فرماندهان و رزمندگان از پیروزی و موفقیت در عملیات بیت‌المقدس کسب کرده بودند، به پیروزی در عملیات دیگری که برای تعقیب ارتش متجاوز طراحی شده بود، امیدوار بودند. از سوی دیگر، برآوردهای قرارگاه فرماندهی، حکایت از ضعف روحیه قوای دشمن و همچنین وجود اضطراب در فرماندهان ارتش عراق داشت. البته افراد معدودی در قرارگاه مقدم کربلا وجود داشتند که به دلیل کاستی‌های لجستیکی با عملیات برون مرزی موافقت چندانی نداشتند.

در تداوم جنگ، پیشروی به سمت شهر بصره، همیشه یکی از بهترین اهداف مورد نظر مسئولین کشور بود. زیرا رسیدن به شهرهای بغداد و بصره، دو هدف اساسی و اصولی برای خاتمه دادن به جنگ محسوب می‌شد. هدف بغداد دور از دسترس قوای ایران بود، زیرا پایتخت عراق، نسبتاً دور از مرزهای ایران بود و بُعد مسافت داشت.

از سوی دیگر نداشتن قدرت رزمی و قدرت تحرک کافی به دلیل تکیه نیروهای مسلح ایران بر نیروهای پیاده، امکان طرح‌ریزی برروی این هدف را عملاً غیرممکن می‌کرد. بنابراین هدف رسیدن به شرق بصره که هم نزدیکتر و هم نسبتاً در دسترس رزمندگان اسلام بود، انتخاب شد. از سوی دیگر این هدف، با توانایی نیروهای مسلح ایران، تناسب بیشتری داشت، بنابراین چنین هدفی در برنامه طرح ریزی عملیاتی فرماندهان جنگ قرار گرفت. ‏

شرایط بین‌المللی ‏
با اعلام ورود نیروهای ایرانی به خاک عراق، بلافاصله سازمان ملل نسبت به آن واکنش نشان داد و به فاصله گذشت 30 ساعت از شروع عملیات رمضان، شورای امنیت با صدور بیانیه‌ای از وضع وخیم به‌وجود آمده بین دو کشور اظهار نگرانی کرد و خواستار آتش بس شد که ایران آن را رد کرد. جالب است که شورای امنیت سازمان ملل در طول حدود 22 ماه از ادامة حضور نظامی ارتش عراق در ایران ساکت بود، ولی با گذشت کمتر از دو روز از آغاز عملیات رمضان و ورود نیروهای ایرانی به خاک عراق، از خود واکنش نشان داد.

در همین حال آمریکا هم با کنایه ایران را از ورود به خاک عراق بر حذر داشت. فقط کشور لیبی از ورود ایران به خاک عراق حمایت کرد و سفیر آن کشور طی ملاقاتی با رئیس مجلس شورای اسلامی، پیام معمرقذافی مبنی بر اعلام آمادگی آن کشور برای کمک را به اطلاع مقامات ایران رساند.

نام گذاری و هدف عملیات
عملیات رمضان در مرحله طرح ریزی، به‌نام کربلای 4 خوانده می‌شد ولی از آنجا که این عملیات در ماه مبارک رمضان و در ایام مبارک شب‌های قدر به مرحله اجرا در آمد، بنابراین اسم رمضان را به‌خود گرفت. ‏

هدف اصلی از طرح ریزی عملیات رمضان، رسیدن رزمندگان اسلام به شرق بصره و ساحل شط‌العرب بود که به عنوان عملیاتی تعیین کننده در سرنوشت جنگ تلقی می‌شد. نیل به این هدف مهم، قبلاً در طرح عملیاتی بیت المقدس پیش بینی شده بود. انتظار آن بود تا با انجام موفقیت‌آمیز این عملیات، ایران دست بالا را به عنوان پشتوانه مذاکرات سیاسی، پیدا کند و بتواند دولت عراق را نسبت به پذیرش شرایط ایران به منظور خاتمه دادن به جنگ، وادار سازد.

از سوی دیگر ایران در تلاش بود تا با انهدام بخشی از قوای ارتش عراق از تهدید آینده آن جلوگیری کرده و به نقطه بازدارندگی برسد، به گونه‌ای که دشمن دیگر هوس حمله به ایران را نکند. در چنین شرایطی ایران می‌توانست به مراجع بین‌المللی فشار آورد تا دولت عراق به عنوان رژیم متجاوز، شناخته شده و امکان حقوقی برای تنبیه و مجازات متجاوز فراهم آمده و راهی برای دریافت خسارات جنگ بیابد.

از سوی دیگر چنانچه از سوی مخالفین رژیم بعثی، اقداماتی صورت می‌گرفت ایران می‌توانست به مردم عراق برای سرنگونی صدام حسین و رژیم بعثی، کمک کند همچنین رسیدن قوای ایران به ساحل شط العرب امکان آماده شدن قوای ایران را برای تصرف کامل بصره به عنوان هدفی استراتژیک، فراهم می‌آورد.

طبیعی است که تصرف شهر بصره به عنوان دومین شهر بزرگ عراق که عمده منابع نفتی درآن منطقه قرار داشت، می‌توانست فشار زیادی را به رژیم صدام حسین وارد آورد و راه را برای رسیدن به وضع خاتمه جنگ، باز کند. همچنین فشار نظامی وارده به رژیم عراق در این منطقه می‌توانست به اندازه‌ای باشد که ارتش بعثی را قانع کند که سایر نقاط اشغالی خاک ایران را تخلیه کند و دولت عراق قرار داد 1975 را بپذیرد. این اقدام می‌توانست موجب ایجاد فشار برای جلوگیری از ادامه حملات ارتش بعثی از طریق هوا و دریا به مناطق اقتصادی و مراکز نفتی ایران شود. ‏

دیدگاه‌های ارتش و سپاه در مورد عملیات
با توجه به ساختار و سیستم پدافندی ارتش عراق در شرق بصره، فرماندهان ارتش انجام عملیات در این منطقه را موفق نمی‌دانستند. طراحان ارتش با توجه به مسطح بودن و باز بودن زمین منطقه علمیات و فاصله بیش از 30 کیلومتری هدف عملیات از خط تماس و با توجه به اینکه اکثر نیروهای رزمنده ایرانی را یگان‌های پیاده با تحرک کم تشکیل می‌دادند و همچنین با عنایت به وجود گرمای شدید در مرداد ماه خوزستان و همچنین احتمال خستگی سریع رزمندگان در حین اجرای عملیات و نیز مشکلات ناشی از کمبود دستگاه‌های مهندسی برای احداث خاکریز و جان پناه، ضریب پیروزی عملیات را کم برآورد می‌کردند، اما بعضی از فرماندهان سپاه بر اجرای آن، اصرار می‌ورزید.

اختلاف در انتخاب منطقه عملیاتی، موضوعی بود که به تدریج سبب بحث و مجادله بین فرماندهان ارتش و سپاه می‌شد. البته معمولاً در اکثر موارد سرهنگ صیاد شیرازی در نهایت نسبت به اجرای عملیات نظر موافق می‌داد. فرمانده نیروی زمینی ارتش با اجرای این عملیات موافق بود و قرارگاه مقدم نیروی زمینی در طرح ریزی و اجرای این عملیات شرکت داشت.

‏طرح مانور و استعداد نیروهای خودی
عملیات رمضان در چهار محور و در پنج مرحله به شرح ذیل به اجرا درآمد. سه قرارگاه فجر، فتح و نصر در این عملیات زیر نظر قرارگاه مرکزی مشترک کربلا، آماده اجرای عملیات شدند. رسیدن قوای ایران به کانال ماهیگیری و عبور از نهر کتیان و تصرف منطقه نشوه و تنومه تا پل بصره و تصرف حدود 2 هزار کیلومتر مربع از سرزمین دشمن، در طرح مانور برنامه ریزی شده بود.

‏شرح عملیات
قرارگاه فتح در شب اول عملیات با 15 کیلومتر پیشروی در عمق و در عرض 12 کیلومتر از محور زید، خط اول قوای دشمن را شکسته و یگان‌های آن به کانال ماهیگیری رسیدند. این محور، طولانی‌ترین مسیر پیشروی رزمندگان اسلام در عملیات‌ خود در داخل خاک دشمن نسبت به سایر عملیات‌ بوده است. نیروهای تیپ 8 نجف به فرماندهی شهید احمد کاظمی و تیپ 14 امام حسین(ع) به فرماندهی شهید حسین خرازی و تیپ 1 زرهی از لشکر 92 به فرماندهی شهید صفوی خود را به نهر کتیان رسانده بودند.

این نهر دو کیلومتر با شط العرب فاصله دارد و نزدیک بصره است. نیروهای تیپ 25 کربلا هم توانستند تا کانال ماهی جلو بروند و هدف خود راتأمین کنند. نیروهای قرارگاه نصر با موانع سخت شلمچه برخورد کرده و با دادن تلفات سنگین نتوانستند پیشروی کنند. قرارگاه فجر توانست با شکستن دو رده از خط دفاعی دشمن تا حدود چهار پنج کیلومتر در مواضع دشمن، پیشروی کند.

قرار شد این قرارگاه برای تثبیت مواضع تصرف شده خود، خاکریزی بسازد تا جناح سمت راست جبهه وسط تأمین شود. در آن شرایط دستگاه‌های مهندسی کم بود و خدمه آنها نیز دارای آموزش و تجربه کافی نبوده و بر کار خود، مسلط نبودند. بنابراین خاکریز مورد نظر درست و در محل تعیین شده زده نشد. با عدم امکان پیشروی یگان‌های قرارگاه نصر، قرار شد نیروهای این قرارگاه، از محور منطقه زید عبور کرده و جناح راست قرارگاه فتح را تأمین کنند. تا نیروهای این قرارگاه خواستند خود را به منطقه موردنظر برسانند، یگان‌های احتیاط ارتش بعثی، هجوم خود را به مواضع رزمندگان اسلام آغاز کردند.

این اولین بار نبود که دشمن از چنین نیروهایی و از چنین شیوه‌ای برای پاتک، استفاده می‌کرد. در عملیات طریق‌القدس در پل سابله، در عملیات فتح‌المبین در دشت عباس و در عملیات بیت‌المقدس در سرتاسر جادة اهواز ـ خرمشهر، ارتش عراق با همین شیوه نیروهای احتیاط را برای پاتک به کار گرفته بود. با حمله تیپ 10 زرهی ارتش بعثی، نیروهای لشکر 8 نجف و تیپ زرهی لشکر 92 خوزستان متلاشی شدند. شب دوم دوباره از سوی قرارگاه فتح حمله جدیدی علیه مواضع دشمن صورت گرفت و رزمندگان اسلام موفق شدند تا اهداف قبلی را پس بگیرند و به کانال ماهیگیری برسند.

در این شرایط قرارگاه فجر در جناح راست عملیات باز هم نتوانست جلو برود و جناح راست قرارگاه فتح را تأمین کند و خاکریز مورد نیاز را بزند. بنابراین صبح روز عملیات نیروهای این قرارگاه به خط زید بازگشتند. نیروهای قرارگاه فتح شب سوم دوباره حمله‌ای را انجام دادند و موفق شدند تا یک بار دیگر خود را به کانال ماهیگیری رسانده و بازگردند. با توجه به قفل شدن محور منطقه میانی عملیات، تصمیم گرفته شد تا به‌جای حمله از محور زید، از محور کوشک و از منطقه قرارگاه فجر تک ادامه یابد. در این منطقه نیروهای رزمنده با خاکریزهای مثلثی شکل دشمن برخورد کردند.
عملیات رمضان موجب شد تا بخشی از قوا و تجهیزات دشمن، منهدم شده و به یگان‌های آن هم تلفات وارد شود.

تا آن زمان چنین مواضعی از دشمن در جبهه‌های جنگ دیده نشده بود و عدم پیش‌بینی آن، باعث شد تا رزمندگان، نتوانند جهت جغرافیایی خود را یافته، بنابراین در این موانع و خاکریزها سرگردان شدند. با عدم موفقیت آنها، نیروها دوباره به مواضع خود بازگشتند.

با توجه به شناسایی انجام شده در این ناحیه، این عملیات یک بار دیگر در شب هم تکرار شد که موفقیتی در بر نداشت. در مجموع می‌توان گفت که عملیات رمضان در شرق بصره در پنج مرحله انجام شد. به جز مرحله اول که در خط پدافندی دشمن، شکاف ایجاد شد و دشمن با اجرای پاتک به یگان مربوطه، آسیب و خسارات زیادی وارد کرد، در مراحل بعدی، نفوذ در عمق مواضع دشمن، برای رزمندگان اسلام امکان پذیر نشد. به هر حال عملیات رمضان که در 5 مرحله طرح ریزی شده بود با حدود 6 بار حمله به منظور رسیدن به اهداف مرحله اول و رفتن به مرحله دوم، نتیجه‌ای به بار نیاورد.


دعوت امام خمینی(ره) از مردم عراق برای قیام
همزمان با عملیات رمضان، امام خمینی در تاریخ 23 تیر 1361 برابر با 22 ماه مبارک رمضان 1402 در پیامی خطاب به ملت مظلوم در بند عراق، اعلام کردند: «اکنون که برادران مجاهد شما در دفاع از میهن خود و دفع حملات دشمن اسلام، مجبور شدند به خاک عراق بیایند تا به خواست خداوند متعال، ملت ستمدیده عراق را از شرّ حزبی که در طول سلطه غیر مشروعش بر کشور اسلامی، آنچنان ضربه‌ها به این ملت شریف وارد کرده که قابل شمارش نیست، نجات دهند.... به پا خیزید و با برادران صمیمی خود دست اخوت اسلامی دهید و این حکومت ستمگر را از صحنه خارج کنید و خود، با تضمین خود حکومت اسلامی دلخواه را تشکیل دهید.

ملت عزیز عراق، اکنون که برادران شما با فداکاری، جان بر کف برای حفظ میهن خود و نجات برادران عزیز در بند خود به سوی شما آمده‌اند، قیام کنید و با الهام از اسلام بزرگ بر دشمنان اسلام بتازید که برادران عزیز شما و ملت شریف ایران از پشت جبهه‌ها به جبهه می‌آیند و با کمک شما عزیزان و برادران ایمانی، این غده‌های سرطانی را از قلب یک کشور اسلامی بیرون ریخته و ملت شریف عراق را بر سرنوشت خود، حاکم می‌گرداند.‌ ای اهالی غیور بصره به استقبال برادران مومن خود بیایید و دست ستمکار عفلقی‌های کافر را از بلاد خود کوتاه کنید.‌ ای اهالی محترم اعتاب مقدسه،‌ ای جوانان غیور که در هر فرصت بر این ناپاکان تاخته‌اید، فرصتی را که خداوند به شما عنایت نموده غنیمت شمارید و مردانه قیام کنید و سرنوشت خویش را به دست گیرید.

‌ای ارتشیان گرفتار حزب کافری که برای هواهای نفسانی خویش، جوانان شما را به قربانگاه فرستادند، برادران ما برای نجات شما آمده‌اند و با فداکاری و توکل به خدای تعالی، این رژیم کافر و ستمگر را به جهنم می‌فرستند. شما عزیزان دربند به پا خیزید و خود و میهن خود را با کمک برادران ایرانی خود نجات دهید و نگذارید مقدرات کشورتان در آمریکا طرح‌ریزی شود و شما ‌ای برادران و جوانان ایرانی، به کمک برادران رزمنده خود بشتابید که این لحظه از حساسترین لحظات سرنوشت‌ساز است. یا پیروزی اسلام بر کفر عفلقیان و یا خدای نخواسته اگر غفلتی و یا اهمالی شود، شکست اسلام و ننگ ملت برای همیشه و هیهات که شما جوانان غیور زیر بار ذلت بروید.

پس تکلیف اسلامی و میهنی شما اقتضا دارد که به سوی جبهه‌ها جوانمردانه هجوم آورید و بکوشید تا جامه ذلت نپوشید و بدانید که روحیه ارتش عراق به کلی از دست رفته است و اسلام، امروز احتیاج به شما جوانان برومند دارد. به سوی نبرد با کفر بشتابید و برادران عراقی خود را نجات دهید و برادران جان بر کف رزمنده جمهوری اسلامی را کمک کنید که فردا دیر است. از خداوند متعال نصرت اسلام و مسلمین را خواستارم»8.

گرچه این پیام از رسانه‌های ایران منتشر شد، ولی اطلاعی از میزان آگاهی مردم عراق از این پیام در دست نیست و در مجموع واکنشی از سوی آنان مشاهده نشد!

نتایج عملیات
عملیات رمضان موجب شد تا بخشی از قوا و تجهیزات دشمن، منهدم شده و به یگان‌های آن هم تلفات وارد شود. در این عملیات حدود 250 کیلومتر مربع از خاک ایران آزاد شد و 80کیلومتر مربع از خاک عراق نیز به تصرف قوای خودی درآمد9. تیپ‌های 96، 12، 43 پیاده و نیز تیپ 88 مکانیزه و تیپ 55 مختلط از ارتش بعثی تا حدودی منهدم گردیده و حدود 6400 نفر از نفرات دشمن کشته و زخمی شدند و 1315 نظامی بعثی نیز به اسارت درآمدند. 650 دستگاه تانک و نفربر و 150 دستگاه انواع خودرو نیز منهدم شد و 100 دستگاه تانک و نفربر و مقادیر زیادی جنگ افزار و مهمات نیز به غنیمت رزمندگان اسلام درآمد.

یگان‌های خودی هم متحمل تلفات زیادی شدند. بسیاری از رزمندگان اسلام از جمله محمد حسن علایی، در این عملیات که در تابستان داغ خوزستان انجام گرفت، به شهادت رسیدند. سپاه پاسداران در تاریخ 10/5/1361 شمار شهدای عملیات رمضان را 1580 نفر و مجروحان را 10205 نفر و شمار مفقودین و اسرا را 2103 نفر اعلام کرد10.

علل ناکامی عملیات
برای شکست عملیات رمضان می‌توان دلایل متنوع و متعددی را برشمرد. برخی از فرماندهان از جمله فرماندة وقت سپاه معتقدند که چنانچه عملیات رمضان حدود 2 هفته زودتر از زمان اجرا شده، انجام می‌شد، توأم با موفقیت بود؛ زیرا دشمن برای تکمیل اقدامات مهندسی و توسعة استحکامات خود، فرصت کافی نداشت و با استفاده از ضعف‌های موجود خطوط پدافندی ارتش عراق، رزمندگان اسلام می‌توانستند به سرعت در عمق مواضع دشمن نفوذ کنند. دو عامل در تأخیر عملیات رمضان مؤثر بود: اول مباحثی که راجع به ورود ایران به خاک عراق مطرح شده بود و دوم هم حادثه حمله اسرائیل به لبنان11.

به هر حال عدم موفقیت در این عملیات می‌تواند دلایل زیادی به شرح ذیل داشته باشد:

1- اطلاعات ناقص
به دلیل فرصت کم برای انجام شناسایی‌ها و نبود عکس هوایی به موقع، در این عملیات امکان کسب اطلاعات کافی از مواضع، استحکامات، موانع و چگونگی آرایش پدافندی جدید واحدهای ارتش بعثی فراهم نشد. اطلاعات نیروهای خودی از عمق مواضع ارتش عراق نیز کافی و دقیق نبود. شناسایی‌ها در این منطقه، به گستردگی عملیات‌های سابق انجام نگرفته بود.

بنابراین در حین اجرای عملیات بود که رزمندگان اسلام متوجه عمق مشکل احداث مواضع جدید مثلثی شکل برای واحدهای زرهی دشمن شدند. این سنگرهای جدید تانک، هم موجب محافظت تانک‌ها در برابر سلاح‌های ضد زره خودی می‌شد و هم رزمندگان پیاده را در درون فضای خود دچار سردرگمی می‌کرد. ارتش عراق موانع مثلثی شکل را 8 کیلومتر دورتر از دژ مرزی احداث کرده و مواضع اصلی دفاعی خود را در آنها قرار داده بود.

این یک ریسک بزرگ برای ارتش عراق بود، ولی این تاکتیک موجب می‌شد تا نیروهای اصلی دفاعی عراق دور از دسترس نیروهای مهاجم ایرانی قرار گیرند و غافلگیری آنها در هر شرایطی از بین برود. از سوی دیگر حداکثر میزان پیشروی نیروهای پیاده ایران در یک شب به طور متوسط 8 کیلومتر بود. بنابراین ارتش عراق با این شیوه می‌توانست از صبح پس از شروع عملیات با نیروهای آسیب ندیده و آماده به جنگ، با رزمندگان ایران وارد درگیری شود. ارتش عراق این تجربه را از عملیات‌های گذشتة ایران به دست آورده بود.

2- عجله در طرح‌ریزی عملیات
به نظر می‌رسد که طرح ریزی عملیات با سرعت انجام گرفته بود و بنابراین به موانع احداث شده در مواضع یگان‌های دشمن، دقت کافی نشده بود. از سوی دیگر مانور عملیات، انجام یک تک جبهه‌ای بودکه طرح درستی نبود.همچنین بسیاری از عوامل موجود در زمین منطقه عملیات برای فرماندهان و رزمندگانیگانها، ناشناخته باقی مانده بود. برای مثال با توجه به استحکامات و موانع انبوه، نباید حمله از محور شلمچه در دستور کار قرار می‌گرفت، بلکه باید در طرح مانور، قرارگاه نصر به عنوان دنبال پشتیبان قرارگاه فتح در نظر گرفته می‌شد و بلافاصله از محور قرارگاه فتح توسعه عملیاتی صورت می‌گرفت.

از سوی دیگر به علت آماده نشدن کامل پاسگاه فرماندهی قرارگاه مقدم ارتش، یگان‌های شرکت‌کننده از ارتش در عملیات رمضان از پاسگاه فرماندهی یکی از یگان‌های درگیر هدایت می‌شدند و برقراری ارتباط فرماندهی عملیات با یگان‌های عمده درگیر به سختی انجام می‌شد. البته بعداً این اشکال برطرف شد.

3- کاستی‌های مهندسی
طرح ریزی و انجام عملیات رمضان بیش از اندازه بر توانمندی‌ها، فعالیت‌ها و انجام عملیات مهندسی رزمی متکی شده بود که از نظر تاکتیک یک نقطه ضعف به حساب می‌آمد. در بعضی از محورها باید همزمان با یگان‌های عمل کننده دستگاه‌های مهندسی به همراه نیروهای پیاده جلو رفته و خاکریز می‌زدند تا سپس رزمندگان در پشت آن خاکریز پدافند کنند. عدم پیش بینی دستگاه‌های مهندسی کافی موجب شد تا به موقع خاکریز مورد نیاز به منظور تأمین جناحین یگان‌های عمل کننده در قرارگاه فتح، احداث نشود و نیروها بدون جان پناه در معرض پاتک دشمن قرار گیرند. از سوی دیگر ارتش عراق زمین شرق بصره را برای جنگ زرهی آماده کرده بود و مواضع مثلثی شکل احداث شده، موجب سردرگمی و کندی حرکت رزمندگان پیاده می‌شد. بنابراین موانع طبیعی مانند کانال ماهی و نیز مواضع مصنوعی احداث شده شرایط را برای دفاع نیروهای عراقی، بهتر فراهم آورده بود. می‌توان گفت زمین منطقه عملیات نسبت به عملیات‌های قبلی تغییر یافته و دشمن هم با تاکتیک جدید می‌جنگید.

4- گرمای شدید هوا و نداشتن قابلیت انعطاف در اداره عملیات و جابجایی نیروها
زمان اجرای عملیات رمضان در فصل تابستان و در اواخر تیر و اوایل مرداد ماه یعنی گرمترین فصل هوای خوزستان و در ایام ماه مبارک رمضان بود. در نتیجه شرایط آب و هوایی نامناسب موجب افزایش فشار زیادی بر توان جسمی رزمندگان می‌شد.

با توجه به مشکل پدید آمده برای قرارگاه فتح از جناح راست عملیات، نیاز به انتقال فوری نیروهای قرارگاه نصر به این منطقه بود. نداشتن قدرت تحرک، موجب تأخیر در رسیدن این نیروها به پای کار و در نتیجه فرصت یافتن دشمن برای استفاده از قوای احتیاط شد. باید توجه داشت که جناح چپ عملیات با آبگرفتگی بوبیان پوشیده شده بود و مشکلی در آنجا وجود نداشت و فقط باید مشکل جناح راست عملیات، حل می‌شد.

5- آمادگی ارتش عراق وعدم غافلگیری
پیش از آغاز عملیات رمضان،ارتش عراق فرض را بر این گذاشته بود که عملیات ایران در خارج از مرز‌ها و در تعقیب قوای متجاوز ادامه خواهد یافت. با فعالیتهای اطلاعاتی انجام شده، ارتش عراق از مکان و زمان عملیات تا حدود زیادی باخبر شده بود و توانسته بود تا حدود زیادی محور، استعداد نیروهای عمل‌کننده و اهداف عملیات را مشخص کنم12. پس از عملیات بیت‌المقدس، ارتش عراق بیکار ننشسته بود بلکه در شیوه‌ها و تاکتیک‌های دفاعی خود تغییراتی ایجاد و آنها را اصلاح کرده بود. از سوی دیگر، با اعلام اعدام افراد عقب‌نشینی کننده، رعب و وحشت در بین نیروهای عراقی ایجاد کرده بود.

همچنین ارتش بعثی، سازمان یگان‌های احتیاط و نیز قوای جیش الشعبی را به عنوان ابتکاری جدید برای مقابله با تهاجم نیروهای پیاده ایرانی بوجود آورده بود.با نپذیرفتن آتش بس از سوی ایران، ارتش عراق بیش از هر وقت احتمال حمله ایران به منطقه شرق بصره را می‌داد، زیرا این منطقه می‌توانست طبیعی‌ترین محور تهاجم قوای ایران باشد. بر همین اساس ارتش عراق، اقدامات همه جانبه‌ای را برای مقابله با حمله ایران تدارک دیده بود.‏

‏6- اسیر پیروزی عملیات بیت المقدس شدن و عدم‌تغییر اساسی در تاکتیک‌ها
احساس غرور از موفقیت در عملیات‌ گذشته و اطمینان بالا نسبت به توانایی‌های خودی به خاطر پیروزی‌های قبلی، موجب شد که احتمال امکان عدم موفقیت در این عملیات در ذهن فرماندهان، کاهش یابد. این وضع، موجب بروز نارسایی‌هایی در مقابله با دشمن شد به گونه‌ای که به طوری که برخی معتقدند غرور ناشی از پیروزی‌های قبلی، صفا و معنویت عملیات قبلی را در این عملیات، کاهش داده بود. قوای ایران تحت تأثیر پیروزی‌‌های عملیات‌ فتح المبین و بیت المقدس با ضعف‌های خود به طور کامل آشنا نبوده یا آنها را نادیده می‌گرفته‌اند.

گرچه دشمن از نظر شیوه آرایش و نوع تاکتیک‌ها تغییر کرده بود، ولی نیروهای خودی از همان ابتکارات، شیوه‌ها و تاکتیک‌های قبلی برای برخورد با یگان‌های زرهی ارتش عراق، استفاده می‌کردند. این تاکتیک‌ها هم عمدتا برای ارتش عراق شناخته شده بود. در حین عملیات مشخص شد توانمندیهای ارتش عراق تا حد زیادی تغییر کرده و لشکرهای عراق همان یگان‌های سابق نیستند و کیفیت آنها افزایش یافته است.‏

‏7- تضعیف انگیزه‌ها
از آنجا که برخی از فرماندهان و رزمندگان فکر می‌کردند پس از فتح خرمشهر، عمده سرزمین‌های ایران آزاد شده است‌، بنابراین جنگ در این شرایط می‌تواند پایان یابد، بنابراین ابهام و تردید در مورد ادامه عملیات در خاک دشمن در بین برخی از رزمندگان ارتش و سپاه وجود داشت و انگیزه و روحیه جنگندگی مانند زمانی که قوای ارتش متجاوز در خاک ایران حضور داشتند، وجود نداشت. البته این دیدگاه چندان امکان ظهور و بروز را نداشت، زیرا فضای عمومی کشور و روحیة اغلب رزمندگان با ادامه جنگ تا سرنگونی صدام حسین موافق بود.

‏8ـ تصور نادرست ایران از وضع ارتش عراق و جنگیدن دشمن در زمین خود
ایران تصور صحیحی از واقعیت ارتش عراق نداشت. با عقب‌نشینی عراق به خطوط مرزی، آرایش دفاعی وی بهتر و خطوط مواصلاتی آن، کوتاهتر شده بود. عملیات بیت المقدس موجب شده بود تا احساس عدم انسجام و از هم گسیختگی ارتش بعثی عراق در ذهن برخی از تصمیم گیرندگان صحنه عملیات و جنگ، شکل گرفته و اوضاع داخلی عراق، پس از فتح خرمشهر نابسامان ارزیابی شود. ارتش عراق مواضع خود را تقویت کرده بود و شرایط رزمی در داخل خاک عراق با شرایط رزمی در داخل خاک ایران تفاوت کرده بود ولی ایران هنوز با مؤلفه‌های پیشین ‌برنامه‌ریزی می‌کرد و می‌جنگید. درحالی‌که ارتش عراق به‌طور مرتب از نظر جنگ‌افزار و تجهیزات در حال فربه شدن بود، ایران دائم از لحاظ لجستیکی در حال لاغر شدن بود. این امر عملاً موازنه و تعادل قوا را به نفع عراق برهم می‌زد. حضور ارتش عراق در خاک آن کشور موجب تسلط دشمن به جنگ در سرزمین خود شده بود.

از سویی قوای خودی با سرزمین جدیدی که مواضع و سنگر‌های متفاوتی در آن احداث شده بود، عملیات خود را صورت می‌دادند. در این رابطه صدام حسین در سخنرانی مورخ 30/3/1361 خود گفت: «احساس سربازان و ارتشیان ما در هنگامی که از اراضی و حقوق خود دفاع می‌کنند با حالتی که در عمق مثلاً 80 کیلومتری سرزمین دشمن دارند. متفاوت است.»13

ارزیابی عملیات
عملیات رمضان، نتوانست به اهداف تعیین شده خود برسد و منطقه مورد نظر تصرف نشد. این عملیات، دستاوردهای مورد انتظار را در پی نداشت. در این عملیات، نیروهای ایران از پاسگاه زید و منطقه کوشک به طرف یک بیابان خالی از سکنه رفتند، ولی با استحکامات، موانع و مواضع مستحکم ارتش عراق برخورد کردند.

در این عملیات روحیه رزمندگان بالا و امکانات آنها هم نسبت به قبل افزایش پیدا کرده بود و دشمن هم در اضطراب روحی به سر می‌برد. ولی با این حال موفقیتی حاصل نشد زیرا دشمن در تاکتیک‌های دفاعی خود تغییراتی ایجاد کرده بود که فرماندهان جنگ، تا قبل از اجرای عملیات متوجه آنها نشده بودند. این عملیات برای کسانی که فشار می‌آوردند تا با انجام عملیات بی‌تأخیر، کار جنگ یکسره شود، روشن ساخت که کار به این آسانی نیست و ارتش عراق، در خاک خود با انگیزه قوی‌تری می‌جنگد.14

پیروزی‌های قبلی رزمندگان اسلام، مسئولین کشور را بیش از حد به خود امیدوار کرده بود. در زمان انجام این عملیات، هماهنگی لازم بین نیروهای ارتش و سپاه آنگونه که در عملیات قبلی مثل بیت‌المقدس و فتح‌المبین وجود داشت، به چشم نمی‌خورد. آنها زیر بار یکدیگر نمی‌رفتند و روش‌های جنگی یکدیگر را قبول نداشتند. این عملیات، اولین نبردی بود که در آن رزمندگان اسلام، از برابر قوای دشمن عقب نشینی می‌کردند.

اگر این عملیات موفق می‌شد، عمده قوای ارتش بعثی منهدم می‌شد و احتمال ظهور انتفاضه در مردم عراق به‌وجود می‌آمد. امام خمینی انتظار شورش مردم جنوب عراق علیه صدام حسین را داشتند. بر همین اساس در حین انجام این عملیات، خطاب به مردم و عشایر بصره پیامی صادر کردند و از آنها خواستند تا با فرصت پیش آمده، علیه رژیم بعثی قیام کنند. ناکامی در این عملیات باعث شد که طرح‌ریزی عملیات جدید در جبهه جنوب متوقف شود. از این زمان مسیر عملیاتی جنگ تغییر یافت.

رزمندگان اسلام به طرح‌ریزی در مناطق بالایی جبهه نبرد روی آوردند و عملیاتی مانند محرم، والفجر مقدماتی، والفجر 1، والفجر 2، والفجر 3 و والفجر4 را انجام داده و به مناطق سومار و مهران و پنجوین روی آوردند. این عملیات باعث شد تا جبهه جنگ با دشمن به سراسر مرز گسترش یافته و توان نیروهای رزمنده عملاً تقسیم شود. تجزیه قوای ایرانی عملاً به نفع دشمن تمام شد و ارتش عراق از تجزیه نیروهای ایرانی نهایت بهره را برد. به هر حال، طرح‌ریزی و اجرای عملیات رمضان، نشان داد دشمن با تاکتیک‌های رزمندگان اسلام آشنا شده است. ارتش بعثی برای حفظ خطوط مقدم خود، تدابیر جدید دفاعی اندیشیده است.

ارتش عراق، بر توان رزمی خود افزوده است. ادامه جنگ با تاکتیک‌های گذشته امکان پذیر نیست زیرا شرایط زمینی و نحوه پدافند دشمن عوض شده و استحکامات وی عمق بیشتری یافته و به‌هم پیوسته شده است. مسئولین اصلی حکومتی عراق، در صحنه جنگ حضور فعال دارند در حالی که در سمت ایران این چنین نیست. به هر حال، انجام این عملیات باعث شد تا عراق به خود امیدوار شده و بتواند ضعف‌های یگان‌های ایرانی را شناسایی کند. همچنین عملیات رمضان چهره جدیدی از جنگ را برای فرماندهان ایرانی ترسیم کرد و مشخص شد که دوباره توازن قوا به نفع ارتش بعثی تغییر کرده است.

عدم توفیق در این عملیات، باعث بروز انتقاداتی هم شد. آنها که نسبت به تأخیر انجام عملیات، معترض بودند متوجه شدند که جنگیدن در خاک دشمن به آسانی جنگ در زمین و خاک خودی نیست. واقع بینی رزمندگان هم که عملاً در صحنه عملیات بودند و واقعیت‌ها و مشکلات جبهه را می‌دیدند، هم افزایش یافت.15

واکنش عراق و حمله به غیر نظامیان
ارتش عراق علاوه بر بسیج واحدهای زمینی خود در جبهه عملیاتی رمضان و بمباران مداوم این منطقه جنگی با هواپیماهای جنگی خود در پاسخ به این عملیات، در روز چهارشنبه 23/4/1361 به شهرهای خرم آباد، باختران و ایلام حمله هوایی و حدود 45 نفر را شهید، صدها نفر را مجروح و ده‌ها خانه مسکونی را ویران کرد.

با شدت یافتن جنگ، به سفارش مسئولان امنیتی و نظامی، رئیس‌جمهور در 24/4/1361 در محیط کار خود حضور نیافت و موقتاً در جای دیگری مستقر شد. همچنین جنگنده‌های عراقی در روز جمعه 25/4/1361 چندبار به همدان، خرم آباد، کرمانشاه و ایلام حمله کردند که ده‌ها نفر شهید و صدها نفر نیز مجروح شدند. در این روز یک هواپیمای F-4 ایرانی در ایلام سقوط کرد.16

با ادامه حملات عراق به مناطق مسکونی، ایران تصمیم گرفت تا پالایشگاه بغداد را به‌عنوان مقابله به مثل، بمباران کند. بر اساس این تصمیم جنگنده‌های نیروی هوایی در روز چهارشنبه 30/4/1361 پالایشگاهی در بغداد را بمباران کرد که بر اثر آن، یک هواپیمای خود را از دست داد. عراق هم بلافاصله در پاسخ، مناطق مسکونی شهر اهواز را بمباران کرد.17

تحول در راهبرد نظامی عراق
با پایان یافتن عملیات رمضان مشخص شد که راهبرد ارتش عراق، دفاع مطلق در جبهه‌های جنگ زمینی با کمک مسلح کردن زمین از طریق کار مهندسی و تغییر شرایط زمین و آرایش جدیدی از نیروهای زرهی با کمک کار مهندسی بود، به گونه‌ای که اجازه ندهد قوای آن کشور، سرزمین و خاک خود را از دست بدهند. ارتش عراق با برطرف کردن نقاط ضعف خود و به منظور گرفتن زمان و فرسایشی کردن جنگ، جلوگیری از پیشروی قوای ایرانی را در دستور کار خود قرار داد. در چنین شرایطی ارتش بعثی در خاک خود می‌جنگید و خطوط جبهه وی جمع و جورتر شده بود. بنابراین بهتر می‌توانست جبهه خود را مدیریت کرده و با رزمندگان اسلام بجنگد."

و اینچنین پس از پچپچه های پشت خط نبرد، اثری که با موفقیت بسیار توانسته تمامی آن چالشهای مدلول کارزار در سالهای دود و خون و باروت را با دندان طنزش به نیش کشد، جنگ تا شش سال به درازا کشید و تلفات ایران عزیزمان به نقل از ویکی پدیا اینگونه رقم خورد:
" ۱۲۳٬۲۲۰ تا ۱۶۰٬۰۰۰ نفر کشته شده در نبرد و ۶۰٬۷۱۱ مفقود (بر اساس اعلام دولت ایران)
۲۰۰٬۰۰۰ تا ۶۰۰٬۰۰۰ نفر بر اساس آمارهای مستقل
۸۰۰٬۰۰۰ نفر کشته در میدان نبرد (بر اساس اعلام عراقی‌ها)
۳۲۰٬۰۰۰ تا ۵۰۰٬۰۰۰ نفر مجروح
۴۰٬۰۰۰ تا ۴۲٬۸۷۵ نفر اسیر
۱۱٬۰۰۰ تا ۱۶٬۰۰۰ نفر تلفات غیرنظامی
۶۲۷میلیارد دلار خسارت مالی "

سایت جامع دفاع مقدس چنین منتشر نمود:

آمار کلی شهدای جنگ تحمیلی: ۲۱۳۲۵۵ نفر

آمار تفکیک شده شهدا:
درگیری مستقیم با دشمن: ۱۵۵۰۸۱ نفر
حملات دشمن به شهر‌ها: ۱۶۱۵۴ نفر
حوادث متفرقه: ۱۱۸۱۴
سایر موارد: ۹۸۸۹ نفر

مجرد: ۱۵۵۲۵۹ نفر
متأهل: ۵۵۹۹۶ نفر

۱۴ ساله و کمتر: ۷۰۵۴ نفر
۱۵ تا ۱۹ ساله: ۶۵۵۷۵ نفر
۲۰ تا ۲۳ ساله: ۸۷۱۰۶ نفر
۲۴ تا ۲۹ ساله: ۲۲۷۰۳ نفر
۳۰ ساله و بالا‌تر: ۳۰۸۱۷ نفر

آمار شهدا به تفکیک نوع شغل:
۱- سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
کادر (پاسدار): ۲۳۱۹۹ نفر
سرباز: ۱۶۷۳۸ نفر
۲- ارتش جمهوری اسلامی
کادر (ارتش): ۹۰۸۹ نفر
سرباز: ۳۶۹۶۵ نفر
۳- نیروی انتظامی جمهوری اسلامی
کادر (نیروی انتظامی): ۲۹۲۶ نفر
سرباز: ۵۶۷۲ نفر
۴- شغل آزاد: ۳۱۶۷۴ نفر
۵- دانش‌آموز: ۳۲۲۷۵ نفر
۶- دانشجو: ۲۶۰۸ نفر
۷- روحانی: ۲۷۴۲ نفر
۸- بیکار: ۶۱۲۸ نفر
۹- دولتی: ۲۶۲۹۳ نفر
۱۰- بسیج ویژه: ۲۳۲۹ نفر
۱۱- خانه‌دار: ۳۱۳۶ نفر
۱۲- کودک: ۲۹۰۶ نفر
۱۳- غیرایرانی: ۴۵۶۵ نفر

____________________________
ننگ بر جنگ، شرم بر آتش افروزان