مرگ روشنفکران و ظهور سلبریتی ها
نگاهی به نمایش «مرگ و پنگوئن» به کارگردانی پیام دهکردی

نویسنده: سید حسین رسولی

این روزها نمایش «مرگ و پنگوئن» به نویسندگی محمد چرمشیر و کارگردانی پیام دهکردی، اقتباسی از داستانی با همین نام از «آندری کورکف» اوکراینی در مجموعه تئاتر شهر روی صحنه رفته است. رمان کورکف به خوبی فضای خفقان آور جامعه اوکراین پس از جدایی از شوروی کمونیستی را نشان می دهد.
روشنفکران ... دیدن ادامه ›› و تبهکاران

اگر بخواهیم «مرگ و پنگوئن» را نشانه شناسی کنیم باید به طور مشخص به نشانه های اجتماعی و سیاسی اش اشاره شود. نویسنده تلاش می کند دوگانه: روشنفکر (نویسنده تنهای مردم گریز) و تبهکار سیاسی (انسان های قدرت طلب و صاحبان رسانه) را در یک دسته جای داده و آنها را در برابر «مردم عادی» و «مفاهیم آرمانی زندگی» قرار دهد. مفاهیمی مانند: فروپاشی خانواده در حکومت های «استبدادی» (توتالیتر): تغییر روند کارکرد روشنفکری در جامعه و در نهایت تبدیل نویسنده ای روشنفکر به «فرشته مرگ» دیگران: بن مایه های اصلی نمایش «مرگ و پنگوئن» را شکل می دهند. در ابتدا باید به شخصیت نویسنده که ویکتور نام دارد، بپردازیم. او مردی تنها و عجیب است و در خانه ای کوچک و به دور از دیگران زندگی می کند. در همان ابتدا سردبیر روزنامه ای پرخواننده سراغش می رود. روزنامه نگار از نویسنده درخواست می کند که برای افراد ساده و غیرمشهوری که هنوز نمرده اند «سوگنامه» یا آگهی ترحیم بنویسد. نویسنده متوجه منظور او نمی شود.

بنابراین روزنامه نگار از واژه «یادبودنامه» استفاده می کند. آنها با هم قرار می گذارند و این ماجرا به جاهای باریک می انجامد. نویسنده، از تنهایی و بی کسی خود به باغ وحش می رود و پنگوئنی به خانه می آورد تا با او زندگی کند. در اینجا شاهد فضایی «اگزوتیک و گروتسک» (عجیب و غریب) هستیم. نویسنده حاضر نیست تنهایی خودش را با ازدواج پر کند و از آدم ها فراری است. اسم پنگوئن خودش را هم «میشا» می گذارد. با این تفاسیر باید به پدیده روزنامه نگاری در جهان داستانی «آندری کورکف» توجه کنیم. روزنامه نگاری به غلط یا درست در کنار روشنفکری قرار می گیرد. در این داستان شاهد زندگی نویسنده روشنفکری هستیم که آرزوی نوشتن رمان داشته ولی حالا به فرشته مرگ دیگران در روزنامه تبدیل شده است.

او با یادبودنامه هایی که می نویسد، مرگ افراد را رقم می زند. ویکتور به فردی به نام «میشا» -که هم اسم پنگوئنش است- می گوید بهترین یادبودی که تا حالا نوشته مربوط به شاعر معروف حزب است. میشا هم به او قول می دهد تا یادبودهایش حتما منتشر شوند.

پس از آن آگهی است که شاعر حزب از طبقه ششم ساختمانی به پایین پرتاب می شود و جان می بازد. «مرگ و پنگوئن» دست روی تغییر کارکرد روشنفکری، روزنامه نگاری و نویسندگی در جامعه ای استبدادزده می گذارد.
تبارشناسی روشنفکران

مگر نویسندگان روشنفکر چه کسانی بودند که تا این میزان در داستان اهمیت یافتند؟ در ابتدا بد نیست از واژه روشنفکر تعریفی به دست دهیم. آنها در دوران مشروطه در ایران با عنوان «منورالفکر» شناخته می شدند و بعدها در عصر پهلوی به نام روشنفکر معروف شدند. جلال آل احمد هم کتابی با عنوان «در خدمت و خیانت روشنفکران» منتشر کرده است.

بابک احمدی در سال 1384 کتاب «کار روشنفکری» را منتشر کرد. احمدی در ابتدای این کتاب می گوید که پرسش اصلی رساله چنین است: «کجا کار فکری افراد تبدیل به کار روشنفکری می شود؟» گروهی دیگر روشنفکرها را «تجددپرست» می دانند. یعنی کسانی که مدرنیته را نقد کرده اند و از دایره این تعریف خارج می شوند. این واژه با مفاهیم «روشنگر» و «منتقد» نیز عجین شده است. منورالفکران مشروطه با این پرسش مواجه بودند: «چرا غرب پیشرفت کرده و ما عقب مانده ایم؟» بنابراین آنها رویه ای «غرب گرایانه» پیش گرفتند: مانند اغلب روشنفکران اوکراینی در سال های پایانی حکومت شوروی.

اما محمدعلی فروغی و احمد کسروی اندیشه های «غرب ستیزانه» را با تفکرات ملی گرایانه بومی پیوند زدند که این روند در نهایت به اندیشه نقد «غرب زدگی» احمد فردید و آل احمد رسید. همچنین جریان «روشنفکری دینی» هم در ادامه سربرآورد. «روشنفکری مارکسیستی» را هم می توان به این جریان افزود. «آنتونیو گرامشی» در مقاله «مردم و روشنفکران مدرن در کشورهای مختلف» می نویسد: «تمدن های هندوستان و چین در مقابل ورود به تمدن غربی مقاومت می کنند که به هر جهت بالاخره غلبه خواهد کرد.

آیا این تمدن ها می توانند به یک باره بر سنت های عمیق خود بشورند و به ورطه خرافه تنزل یابند؟ آیا این اتفاق نمی تواند به تسریع جدایی خلق و روشنفکر منتهی شده و ظهور «روشنفکران جدیدی» از میان «توده» را موجب شود که در فضای ماتریالیسم تاریخی شکل گرفته اند؟» با اینکه واژه «روشنفکر» فربه و کش دار به نظر می رسد ولی شاید همه بر سر این تعریف تفاهم کنیم که روشنفکران افرادی هستند که از طریق کار فکری و نوشتن بر افکار و اندیشه های مردم تاثیر می گذارند و پاسخ ها و راهکارهای متفاوتی را در رسیدن به جامعه آرمانی مدنظر خود پیشنهاد می دهند. با توجه به اینکه این روزها روشنفکران دیگر تاثیری در جامعه پست مدرن تکنولوژی زده معاصر ندارند شاید پیام آندری کورکف مرگ روشنفکری باشد. در این زمینه بد نیست به همین فضای پیرامونی در جامعه ای کوچک همچون تئاتر نظر کنیم.

این روزها «سلبریتی ها» جای افراد اهل اندیشه را گرفته اند و جای نویسنده روشنفکر را سلبریتی هایی گرفته اند که در تمام شوون نمایش دخالت می کنند. شاید کارگردان «مرگ و پنگوئن» هم باید در اجرا و دراماتورژی این نمایش از سلبریتی ها استفاده می کرد. اما پیام دهکردی تصمیم گرفت برخلاف جریان رایج گام بردارد.

□

روزنامه اعتماد، شماره 4196 به تاریخ 9/7/97، صفحه 8 (هنر و ادبیات)
http://www.magiran.com/npview.asp?ID=3809094