سفر به سوی حقیقت
به بهانه ی اجرای نمایش «سردار» در سالن اصلی تئاتر شهر
نوشته ی فرهاد امینی
سردار به گمان مولفین آن نمایشی است تفسیر پذیر که میتوان آن را در لایه های متفاوت تحلیلی بررسی نمود. در این مجال به بررسی یکی از لایه های ساختاری یعنی کهن الگوی سفر خواهیم پرداخت و در مجالهای آتی سایر شقوق تحلیلی اثر را بررسی خواهیم نمود.
سردار حکایت یک سفر است، سفری برای یافتن حقیقت. این نمایشنامه داستان مردی به نام ابراهیم باقری را روایت می¬کند که دینی بر دوشش سنگینی می¬کند، او در حالت کما فرو رفته و تنها راه نجات از دین دیرین خود را به خواب فرو رفتن دوست دیرینه اش دکتر مردانی می¬داند. خواسته¬ی ابراهیم از سوی زنی لاهوتی
... دیدن ادامه ››
و آسمانی به دکتر می¬رسد و دکترکه خود دوسال است به بیماری بیخوابی مطلق مبتلا شده (و خواب با دارو و به صورت مصنوعی برایش حکم مرگ دارد) تصمیم می-گیرد که به خواست رفیق قدیمی اش عمل کند. در این کلیت ساختاری وبرای پیش برد قصه، «سردار» چهار الگوی سفر را به کار گرفته و در هم تنیده است.
نخستین الگوی سفر، سفر سه گانه ای است که ابراهیم باقری، فرمانده ی قدیمی جنگ و مسئول تفحص فعلی آن را پیموده است: مرحله ی اول، سفر از شهر به مناطق تفحص (ابراهیم: اگه میخواستم خودمو با این چیزا درگیر کنم که یک عمری نمیرفتم تو بیابون دنبال تفحص...اینا نمیدونن که حقیقت جای دیگه است، چیز دیگه است) دوم، سفر خودخواسته ی ابراهیم در حالت کما از مناطق تحت تفحص به مشهد مقدس ( ابراهیم: به یوسف گفتم اگه این دوتا بچه رو پیدا کردیم که فبها، اگر نه مجاور میشم تا ابد) و سوم ، سفر ابراهیم از کما به عالم مردگان (ابراهیم: ده ثانیه دیگه من میرم، راهم نمیدن کامران، دین به گرنمه، برم میگردونن، که تو در برون چه کردی که درون خانه آیی) این سفر سه گانه ی ابراهیم در هر مرحله مبدا، مقصد و علتی متفات دارد. از شهر(محل تمدن و عقل مادی) به بیابان برای یافتن حقیقت، از بیابان (محلی که در آن سردرگم شده و حقیقت را نیافته) به مجاورت امام هشتم برای برداشته شدن دین، و از مجاورت حضرت به عالم مردگان با امید رهایی از دین و رسیدن به آرامش.
ابراهیم آرامش خود را در یافتن دو سربازی میداند که – به گمان خودش- مسئول مفقود شدن آن دو است، در واقع در مرحله ی اول سفر حقیقت برای ابراهیم به برداشته شدن دین تغییر شکل داده است، اما در انتهای این الگوی سفر و در لحظه ی مرگ ابراهیم خواهیم دید که این تغییر شکل به حالت اول برمی¬گردد و دوباره حقیقت فارغ از دین و عهدی که به گردن ابراهیم است خودنمایی می¬کند.
دومین الگوی سفر، سفر سه گانه ی دکتر کامران مردانی - رییس سابق بیمارستان شکاری دزفول در زمان جنگ ایران و عراق و رییس فعلی بیمارستان ثامن مشهد - است، گام اول دکتر مردانی سفری است از دزفول در زمان جنگ تحمیلی به بیمارستان ثامن مشهد (مریم: چه راهی رو با هم طی کردیم کامران، از بیمارستان شکاری دزفول تا اینجا، بیمارستان ثامن مشهد) . گام دوم، سفر از خواب و کابوس، به عالم بیداری و بیخوابی مطلق ( 1- مردانی: نه ...ابراهیم باقری حالیش نیست که اون معجون لعنتی دوساله کار خودش رو کرده و من شدم به خواب گرد همیشه بیدار. 2- مردانی: دو سالی بود راحت بودم از اون خواب و اون کابوس .....) . گام سوم، سفر از بیداری مطلق به عالم خوابی که برای او معنای مرگ دارد (مردانی: اگه بخوابم ممکنه هیچ موقع بیدار نشم) . مبدا سفر مردانی در مرحله ی اول مناطق جنگی است و مقصد او بیمارستان ثامن مشهد ، هرچند هیچ کجای دیالوگها به این مسئله اشاره ای نشده که دکتر مردانی تهرانی و غیر مشهدی در این شهر چه میکند، اما این مسئله را میتوان نوعی مجاور شدن خودخواسته در نظر گرفت که محتملا علت آن یافتن آرامش است . مرحله ی دوم و سوم سفر مردانی مراحلی متفاوت است، مبدا مرحله ی دوم سفر مردانی عالم خواب و کابوس است، عذابی غیر ارادی که آرامشی در آن نیست. اما مقصد این سفر ناخواسته، دو تفسیر متفاوت را در خود دارد. بی¬خوابی برای دکتر مردانی یا آرامش است (آنطور که خودش به طعنه میگوید : دوساله که راحتم) یا عدم آرامشی است بدتر از خوابیدن و کابوس دیدن (مردانی خطاب به ملیحه:برای خواب اگه دارویی بلد بودن که خوب میشد) اما علت این سفر چیست؟ علت این سفر استفاده¬ی دکتر از مواد مخدر در زمان جنگ برای بیدار ماندن است، این مواد است که باعث بیخوابی دوساله ی دکتر شده اند. بدیهی است که استفاده از مواد مخدر امری مذموم است، پس اگر از این زاویه نگاه کنیم، بیخوابی دوساله ی مردانی عذابی است ناشی از گناه.
اما دکتر به خاطر خودش این کار را نکرده، او در واقع با مسئولیت پذیری غیرمعمولی خود را فدای هدفی بزرگتر کرده است ( قاسمی : اما کامران تو داشتی خودتو قربانی میکردی که دیگران قربانی نشن) ازاین منظر دوم بیخوابی مردانی درواقع عطیه ای است برای او تا کابوس¬ها را از دکتر دور کند و تا رسیدن زمان موعود او را در آرامشی نسبی نگاه دارد. مرحله ی سوم سفر مردانی ، با فرا رسیدن زمان موعود آغاز می¬شود (در واقع با شروع نمایش سردار ما در آغاز این زمان موعود قرار داریم) : پیغامی از طرف زنی آگاه و لاهوتی به او میرسد تا خود را به عالم خواب بسپارد، دکتر در شک نسبت به این عمل به سرمی¬برد: همسرش حامله است و خوابیدن دکتر ممکن است به مرگ بی انجامد و اگر چنین کند تکلیف همسرش چه خواهد شد؟ در این مرحله دوباره زن لاهوتی (حاج خانم) به کمک می آید و دکتر را به یقین میرساند. حاج خانم با گفتن یک جمله (شک نکنین خیرتی در کاره) دکتر و همسرش را از انجام چنین عمل خطرناکی مطمئن می¬کند. اما دکتر دلیل دیگری نیز برای آغاز این سفر دارد: یافتن حقیقت! حقیقتی که به سرنوشت ابراهیم گره خورده است. دکتر وقتی با حاج خانم روبرو می¬شود محکم و مصمم تصمیم خود را اعلام میکند (مردانی: حاج خانم، پیغام شما به من رسید، من میرم پشت اون خط...)
نکته ی دیگری که در این سفرها وجود دارد، یک زنگ تلفن است، تلفن عاملی است که مدام مرحله ی آخر سفر ابراهیم(رفتن به دیار باقی) را متوقف می¬کند. ابراهیم تصور می کند که اگر مردانی در خواب پشت آن خط تلفن بیاید و سربازها در خیال ابراهیم تلفن را جواب بدهند، او از این مرحله خواهد گذشت. تلفن در ساختار روایی سفر ابراهیم برای مردانی هم اهمیت می یابد، او هم میخوابد تا پشت آن خط برود و به قول خودش تکلیف تلفن را روشن کند. در واقع تلفن عاملی است که دو الگوی سفر مختلف در متن را به لحاظ ساختاری به هم گره می زند.
سومین الگوی سفر هرچند تفاوتی ماهوی با دو الگوی قبلی دارد اما به لحاظ ساختاری به دو الگوی قبل پیوند خورده است . این ساختار سوم ، سفر ملکوتی¬ها ( حاج آقا و حاج خانم ) از خوی به مشهد است . آنها پدر و مادر یاشار، سرباز مفقود شده هستند که به دلیلی متفاوت به مشهد آمده¬اند . حاج خانم زن آگاه لاهوتی نه به جستجوی حقیقت آمده است و نه برای یافتن فرزندش . او با یقین کامل نسبت به حقیقت غایی به مشهد آمده است .
از طرف دیگر پدر ( حاج آقای ملکوتی ) نیز با یقین نسبت به حقیقتی که همسرش می¬داند به مشهد آمده است و در واقع علت سفر هر دو نفر رها کردن ابراهیم از تصوری¬ست که سالهاست ذهن او را مشغول کرده . ابراهیم حقیقت را با تصور دینی که به گردن دارد یکی انگاشته است . از آنجایی که این دین در ذهن ابراهیم پیوندی ناگسستنی با آن تماس تلفنی دارد ، تلفن بدل به عامل سبب¬ساز دراماتیکی می¬شود که سفر حاج خانم را به سفر مردانی و ابراهیم پیوند می¬زند . ( حاج خانم : به دکتر مردانی بگید بیاد پشت خط و به رفیق¬اش کمک کنه . ) در واقع در این میان سفر ملکوتی¬ها حامل یک پیام بنیادین است . پیامی برای آغاز مرحله¬ی سوم سفر مردانی و همین طور مرحله سوم سفر ابراهیم . نقطه ی پایان این سفر درست مانند دو الگوی سفر قبلی روشن شدن تکلیف تلفن است .هرچند سفر ملکوتی ها با یقین نسبت به کل مسئله انجام شده است و مادر گویی در یک آگاهی تام و تمام به سر می¬برد اما او نیز در طول سفر به یقینی متقن تر دست می یابد . مادر و پدر به تدریج درک بیشتری از فضای ذهنی ابراهیم و فضای قدسی یاشار، پسر شهیدشان بدست می آورند و در روز پایانی ( انتهای پرده سوم ) پدر برای ابراهیم تعریف می¬کند که حاج خانم در تمام صحن امام هشتم برای یاشار فاتحه خوانده است و به دریافتی عینی از محل مزار فرزندش رسیده است .
الگوی چهارم هرچند در کل نمایشنامه به صورت پیش¬کنش عمل می¬کند اما الگویی است که به لحاظ ساختاری پیوندی ناگسستنی با سه الگوی قبل دارد . این الگو، سفر یاشار ملکوتی و آرمین ریحانی از بهداری صحرایی به سوی شهادت یا به قول آرمین و به شیوه¬ای استعاری به سوی خاک است . ( آرمین : بذار ما خاک باشیم.....بدان امید دهم جان که خاک کوی تو باشم . ) سفر جاودانی این دو ، همان دینی است که بر گردن ابراهیم مانده است . همان کابوسی¬ ست که مردانی را بیخواب کرده . و همان علتی است که ملکوتی¬ها را به مشهد کشانده است اما غیر از این پیوند محتوایی میان سفر دوسرباز و سه سفر دیگر، تلفن به عنوان یک عامل دراماتیک سبب ساز این خطوط را به هم وصل می-کند . تلفن در واقع مسبب سفر سربازهاست و نقطه¬ی آغاز آن و در عین حال مسبب سه سفر دیگر است و نقطه پایان آنها . بدین ترتیب تمام الگوهای سفر به یک تلفن وابسته می¬شوند و تلفن بدل به گره¬ی اصلی ساختاری می¬گردد ، اما رویکرد مدرن ساختاری متن جایی اتفاق می¬افتد که گره¬گشایی به شیوه¬ای نامعمول شکل می¬گیرد . در نمایش سردار آن تلفن هرگز پاسخ داده نمی¬شود بلکه این ساختار دراماتیک به سمتی پیش می¬رود تا مسئله¬ی تلفن را منتفی اعلام کند. و گره¬ی ساختاری نه در سطح معمول قصه بلکه در یک ساختار بسیار کلی تر گشوده شود . ساختاری که ابراهیم گویی نادانسته آن را پیش¬گویی کرده است . ( ابراهیم : حقیقت یه چیز دیگه¬ست یه جای دیگه¬ست . )
همانگونه که گفته شد الگوی سفر یکی از کلان الگو های نمایش سردار است که تمام ساختار آن را در بر گرفته ، هرچند الگوهای دیگری نیز در این متن موجود اند که می¬توان آنها را بررسی کرد اما درک الگوی سفر و واکاوی آن محتملا به فهم بهتر مخاطب از این نمایش کمک خواهد کرد .
تالار وحدت
تئاترشهر تهران
تماشاخانه ایرانشهر
پردیس تئاتر شهرزاد
تماشاخانه ملک
عمارت نوفل لوشاتو
تئاتر هامون
خانه نمایش دا
تالار مولوی
تالار حافظ
تماشاخانه سنگلج
تالار هنر
هدایت هاشمی، 
نسیم ادبی و 
کمند امیر سلیمانی (به صورت یک شب در میان)، 
احمد کاوری، نداکوهی، سید علی صالحی، 
حسین پاکدل، 
ناهید مسلمی، 
میرطاهرمظلومی
سعید حسنلو
ابراهیم اثباتی
وحید لک، حجت علیخانی
حسن عابدی
فرهاد امینی
امین رهبر
فرشته قاسم پور
محمد صمدی، منشی صحنه: مونا عباسی
وحید میثاقی
ماریا حاجیها
بهمن صنیعی، 
سعید سیادت، ساناز زعیمی، 
شبنم روزبهانه
بابک شاه علیزادگان
مارال دوستی، 
محمدرضا ایمانیان(پرانتز باز)
امیر خدامی، مهدیه خالقیان، محمدرضا کریمی
نیما اقلیما
فرشته قاسم پور
