شقایق فرشته خبرنگار

گفت‌وگوی همشهری آنلاین با محمدرضا پورحکیمی،‌کارگردان نمایش خانه‌خراب؛
می‌خواستیم نمایش ایرانی سنتی را به شکل مدرن اجرا کنیم | تئاتر با حال و هوای مردم گره خورده است
نمایش «خانه‌خراب» این روزها در پردیس تئاتر شهرزاد روی صحنه است. این نمایش نوشته رضا دادویی است و محمدرضا پورحکیمی آن را کارگردانی کرده است.

خانه خراب
همشهری آنلاین، شقایق عرفی‌نژاد: خانه خراب که بر اساس نمایشنامه خسیس مولیر نوشته شده، روایت مرد خسیسی است در زمان انقلاب مشروطه که درست روزی که کلنل لیاخوف مجلس را به توپ می‌بندد و در خیابان‌ها جنگ داخلی جریان دارد، مهم‌ترین چیز برایش صندوق پول‌هایش است که تا آخرین لحظه هم آن را رها نمی‌کند. در این میان شخصیت‌های دیگری مثل دختر و پسر حاجی خسیس و نوکر او هم هستند که هرکدام داستان خودشان را دارند.

با محمدرضا پورحکیمی، کارگردان این نمایش که اولین تجربه کارگردانی‌اش را پشت سر گذاشته، صحبت کردیم:

یکی از اجراهای شما به نفع بیماران ... دیدن ادامه ›› ام‌.اس بود. اول بگذارید با این موضوع شروع کنیم. درباره این تصمیم برایمان توضیح دهید.

از اول قصد داشتیم در حین اجرایی که داریم، کار خیری هم صورت دهیم. تصمیم گرفتیم این کار را در اجراهای تماشاخانه شهرزاد انجام دهیم و نه زمانی که در تماشاخانه ملک اجرا داشتیم.

علتش چه بود؟

برای این که کار جا نیفتاده بود و تماشاگر کمتری نسبت به سالن شهرزاد داشتیم. بنابراین تصمیم گرفتیم زمانی که تماشاگر بیشتری داریم این کار را بکنیم.

تمرین‌ها از چه زمانی شروع شد؟

برای اجراهای دور اول از خرداد ماه شروع به تمرین کردیم و ۵۰ جلسه تمرین کردیم. اجرای خوبی در تماشاخانه ملک داشتیم و استقبال خوبی شد و تصمیم گرفتیم که دور دوم اجراها را در تماشاخانه شهرزاد شروع کنیم که حالا در شهرزاد هم اجراها تمدید شده است.

چه تفاوت‌هایی بین اجراهای دور اول و این اجرا وجود دارد؟

تغییراتی در بازیگران داشتیم. ناصر عاشوری به دلیل مشغله‌ای که داشت نتوانست کار را ادامه دهد و به همین دلیل وحید نفر جایگزین رضا دادویی شد و رضا دادویی نقش ناصر عاشوری را بازی کرد.

ساختار نمایشنامه، ساختار نمایش‌های ایرانی است. یعنی یک حاجی خسیس، پسر حاجی، دختر حاجی و نوکر بامزه. اما از عناصر نمایش‌های ایرانی در اجرا استفاده نشده است. مثل موسیقی یا برقراری ارتباط مستقیم با تماشاگر یا حذف پشت صحنه. چرا این المان‌ها که اتفاقا می‌توانست کار را جذاب‌تر کند، حذف شدند؟

می‌خواستم تجربه کنم که یک نمایش ایرانی سنتی را به شکل مدرن اجرا کنیم. تمرین‌ها هم اول بر همین پایه شکل گرفت. ولی در انتها به این نتیجه رسیدیم که یک کار رئال باشد. با این حال نمی‌خواستم صددرصد از فرم نمایش‌های ایرانی استفاده کنم. ولی آقای دادویی متن را کاملا بر اساس نمایش‌های سنتی ایرانی نوشته است. در واقع می‌خواستم اصلا نمایشنامه خسیس مولیر را کار کنم، ولی به دلیل علاقه‌ای که به نمایشنامه‌های قجری دارم، با آقای دادویی صحبت کردم و او هم بر اساس همین صحبت‌ها و نمایشنامه خسیس مولیر این نمایشنامه را نوشت.

می‌خواستیم نمایش ایرانی سنتی را به شکل مدرن اجرا کنیم | تئاتر با حال و هوای مردم گره خورده است

به نظر می‌رسد می‌توانست ارتباط قوی‌تری بین حاجی و نوکر وجود داشته باشد. یعنی از آن جنس ارتباط که در نمایش‌های سنتی هست. یک ارتباط پر تب و تاب که هم تماشاگر را می‌خنداند و هم نوکر حرف‌هایش را می‌زند و هم داستان را پیش می‌برد.

رابطه بین حاجی و نوکر در این نمایش طوری است که ممکن است سربه سر هم بگذارند، اما در آخر می‌بینیم که نوکر پیش حاجی می‌ماند. به خاطر این که نمک‌نشناس نیست. بنابراین می‌خواهم بگویم سعی کردیم این رابطه را بین این دو نفر شکل دهیم.

درست است که در انتها نوکر است که پیش حاجی می‌ماند، ولی در طول نمایش این ارتباط پررنگ نیست.

در کار ما هر شخصیت نماد یک قشر از جامعه است. مثلا ارشد، پسر حاجی، نماینده روشنفکران است. روشنفکری که اهل نوشتن است تا عمل و بیشتر فکر فرار است. یک مشروطه‌چی داریم که فرار کرده و پیش حاجی مخفی شده است و نوکر هم نماد کارگر است. هر کدام از شخصیت‌های دیگر هم همینطور هستند.

بیشتر منظورم ارتباط سنتی بین نوکر و حاجی است که در کار به شکلی که در نمایش‌های ایرانی وجود دارد، دیده نمی‌شود.

نمی‌خواستیم ارباب و نوکر را چندان به سمت نمایش‌های ایرانی ببریم. به همین دلیل زیاد به آن پرداخته نشده است. ولی به نظر من رابطه این دو شکل گرفته است.

مسئله دیگری که در باره نوکر که در واقع همان شخصیت سیاه است، وجود دارد این است که در نمایش‌های ایرانی سیاه بسیار فعال است، به پیشبرد روند داستان کمک موثر می‌کند، اوست که دختر و پسر را به هم می‌رساند، تیزهوش و بسیار رک هم هست. در خانه خراب البته نوکر رک هست و خیلی جاها می‌بینیم حرفش را بی سانسور به حاجی می‌زند. ولی آن شخصیتی را که از سیاه سراغ داریم، در او نمی‌بینیم. در آخر هم او نیست که دختر و پسر را به هم می‌رساند.

به نظر من خصایص در او وجود دارد. زبان تندی دارد و رک است. در آخر هم متوجه می‌شویم صندوقچه حاجی را او دزدیده است. حتی در انتها به جای حاجی نوکر است که به دختر و پسر خانواده پول می‌دهد. زمانی هم که با مشروطه‌چی که مباشر حاجی است، صحبت می‌کند، با او بد است. ولی در آخر ارتباط خوبی با او برقرار می‌کند و اوست که می‌ماند.

در باره شخصیت مشروطه‌چی صحبت شد. او به عنوان مشروطه‌چی در این خانه پنهان شده است. درست است که از عشق دختر حاجی این کار را کرده است. ولی در نهایت پنهان شده است. در برابر او جمعیت کوچه و خیابان را می‌بینیم که در تلاش و تکاپو و تظاهرات هستند. ولی مشروطه‌چی بی عمل است.

در صحنه ۲ عمل مشروطه‌چی را می‌بینیم. عمید یعنی همین مشروطه‌چی از بیرون با یک شب‌نامه می‌آید و مردم را از کوچه و خیابان به سمت در پشتی هدایت می‌کند.

ولی این عمل خیلی پررنگ نیست. بیشتر این که پناه آورده و پنهان شده برجسته می‌شود.

خب این آدم پناه آورده برای این که عاشق دختر حاجی است. ولی در عین حال شب‌نامه پخش می‌کند. وقتی داروغه و گزمه می‌آیند می‌بینیم زبان تندی دارد و نمی‌تواند ساکت بماند. برخلاف ارشد، پسر حاجی، که شخصیتی است که فقط می‌نویسد و حتی جرأت این که در خانه را باز کند، ندارد. عمید زبان تندی دارد و مرد خیابان است. بعد هم به دلیل این که سعی کردیم پایه نمایشنامه مولیر را در کار حفظ کنیم، پرداختن به این موضوع‌ها زمان بیشتری طلب می‌کرد. ولی به نظر من همان یک صحنه شب‌نامه پخش کردن کافی است که نشان دهد او مبارز کف خیابان است. هر صحنه ما معرفی یکی از شخصیت‌هاست و در تمام یازده صحنه یک شخصیت را معرفی کردیم.

کمی‌هم در باره لباس و گریم صحبت کنیم. لباس و گریم حاجی چیزی نیست که هویت اوست و همیشه هم او را با همان لباس دیده‌ایم. ریش بدون سبیلش هم تماشاگر را یاد طالبان و داعش می‌اندازد.

در وهله اول نمی‌خواستیم حاجی ما حاجی تیپیکال نمایش‌های ایرانی باشد. می‌خواستیم شخصیت تازه‌ای خلق کنیم. علاوه بر این نمی‌خواستیم در ممیزی به مشکل بخوریم. می‌خواستیم فقط یک شخصیت مال‌مردم‌خور منفی باشد که از هر شرایطی به نفع خودش استفاده می‌کند. در واقع نه می‌خواستیم به کسی توهین کنیم و نه این که کارمان توقیف شود. ضمن این که وقتی سبیل برایش می‌گذاشتیم صحبت کردن برایش سخت می‌شد.

می‌خواستیم نمایش ایرانی سنتی را به شکل مدرن اجرا کنیم | تئاتر با حال و هوای مردم گره خورده است

ولی به همین دلیل که می‌خواستید نماینده قشر خاصی نباشد، انگار هویتش را از دست داده است.

نه بیشتر از این که نماینده قشر خاصی باشد، خودش است. طماع و خسیس و هوس‌باز است. تمام خصوصیات منفی را در او داریم. اسمش هم حاجی جبار است که اصلا اصطلاحی است برای فردی که خسیس است.

زبان طنز بهتر می‌تواند حرف‌های جدی را بازگو کند | وقتی بازیگرانی برای اولین بار روی صحنه می‌آیند نباید تخریب شوند؛ از اهالی تئاتر گله دارم
نمایش‌ها دیگر شبیه تئاتر نیست | بازیگران می‌خواهند از تئاتر به سینما برسند و صبوری هم ندارند | روایت یک کارگردان از غده سرطانی در تئاتر
روایت تکان‌دهنده زنان از جنگ | خیلی سخت است کسی یک کتاب را به فیلم و تئاتر تبدیل کند
چقدر در تمرین‌ها بداهه‌پردازی وجود داشت؟

کلا شیوه کارگردانی این طور است که دوست دارم بازیگر بر اساس توانایی و تجربه‌اش دست به خلق بزند. ممکن است اگر بازیگر کم‌تجربه داشته باشم، بداهه‌پردازی نقش کم‌رنگ‌تری داشته باشد، ولی در این نمایش تمام بازیگران با تجربه‌اند و سعی کردم بسیاری از مسائل را به خودشان واگذار کنم. امیرکاوه آهنین‌جان و سیروس همتی و همینطور بقیه از بازیگران خوب تئاتر هستند و خوشحالم که به من اطمینان کردند و تمرین‌ها اصولا بر اساس بداهه پیش رفت.

در اجرا چطور؟

کار تمرین شده و بر اساس میزانسن طراحی شده است. ولی به هر حال آدم سختگیری نیستم. تا میزان مشخصی از بداهه پردازی برایم پذیرفته شده است. بچه‌ها هم بسیار خوب کار می‌کنند.

اتفاق جالبی که در اجرایی که دیدم افتاد این بود که تماشاگر خیلی سنتی برخورد می‌کرد. یعنی اگر از دیالوگی خوشش می‌آمد یا خنده‌اش می‌گرفت دست می‌زد. یا اگر جایی بازیگر خنده‌اش می‌گرفت دست می‌زد که او زمان برای پیدا کردن خودش داشته باشد. هر شب همین اتفاق می‌افتد؟

بازی بازیگر یک نقطه اوج دارد. وقتی درست و به موقع به این اوج برسد، تماشاگر خوشش می‌آید و دست می‌زند. خودم البته روی خندیدن بازیگر در صحنه خیلی حساسیت دارم. تپق زدن و اشتباه حرف زدن به هر حال اتفاق می‌افتد، ولی خندیدن بازیگر برای چند شب مختلف پذیرفته شده نیست.

می‌خواستیم نمایش ایرانی سنتی را به شکل مدرن اجرا کنیم | تئاتر با حال و هوای مردم گره خورده است

در شرایط امروز تئاتر، چه مشکلاتی برای به صحنه آوردن این نمایش داشتید؟

من به عنوان تهیه‌کننده هزینه بسیار زیادی برای این کار کردم که البته نتیجه‌اش را هم دیدم. اما با هزینه‌های بالای تولید، کار روی صحنه بردن ریسک بزرگی است. معلوم نیست که اصلا کار با اقبال مواجه شود یا نه. یا باید بازیگران مطرح داشته باشید یا تهیه‌کننده خوب. من برای این کار از بازیگران بزرگی استفاده کردم. ولی هیچ تضمینی وجود ندارد که کار حداقل هزینه‌ای را که برای آن شده برگرداند.

به هر حال تئاتر ما به حال و روز مردم گره خورده است. اگر شخصی مشکل وام و قسط داشته باشد، اصلا به تئاتر فکر نمی‌کند و به دیدن یک نمایش نمی‌رود. ضمن این در این مدت شرایط بازبینی و تصویب خیلی سخت شده است. متن‌های زیادی رد می‌شوند و سالن‌های زیادی هم نداریم و مشکلات بسیار زیاد است. جوانی که می‌خواهد تئاتر کار کند، اگر پول نداشته باشد اصلا نمی‌تواند این کار را بکند. خود من اگر توان پرداخت هزینه‌ها را نداشتم نمی‌توانستم کار کنم. افرادی هستند که استعداد خیلی بیشتری از من دارند، از من تواناتر هستند ولی به دلیل شرایط مالی و اجاره سالن نمی‌توانند کار کنند.

برای اجرا در سالن‌های دولتی که باید مدت‌ها درخواست داد و بعد هم اصلا معلوم نیست که پذیرفته شود یا نه. در سالن‌های خصوصی هم وضعیت خوب نیست. کمتر سالنی وجود دارد که با گروه راه بیاید و برای مثال اگر کاری فروش نداشته به گروه تخفیف بدهد. البته در سالن شهرزاد آقای جعفری خیلی با ما راه آمد و از او خیلی متشکرم. ولی باز هم شرایط طوری نیست که یک گروه بدون فکر به ضرر و زیان مالی بتواند کار کند. طوری که من حساب کردم برای کار بعدی حتی اگر نخواهم به بازیگران پول بدهم، تولید و تمرین و اجرا مبلغی نزدیک به ۱۵۰ میلیون تومان هزینه خواهد داشت. ضمن این که بلیت مبلغ مشخصی دارد و نمی‌شود بیشتر از آن قیمت‌گذاری کرد. در این میان تنها چیزی که باعث می‌شود کار کنیم عشق است. می‌توانستم با همین هزینه یک فیلم کوتاه بسازم. ولی به خاطر عشق به تئاتر این نمایش را کار کردم و امیدوارم اولین و آخرین کارم نباشد.

گفت و گو با سهراب سلیمی به بهانه اجرای نمایش «آقای اشمیت کیه؟» در تماشاخانه ایرانشهر
تئاتر من بی چیز نیست، تحت فشار است
گفتگو: بابک احمدی


سهراب سلیمی در مقاطع مختلف گفت وگویی که پیش روی شماست از رکن الدین خسروی نام برده است. علاوه بر این، اسامی بازیگران و هنرمندانی به میان آمد که امروز دیگر بین ما نیستند. حین مصاحبه حس می کردم انگار دوره ای کاملا نیست شده، بی حلقه اتصال و همه ما یک راست به دوران تازه پرتاب شده ایم. زمانه ای که می رود کارگردان نمایش «آقای اشمیت کیه؟» را در خودش فرو برد. حتی هنرمندی که یک دهه قبل همین نمایشنامه را در تماشاخانه ایرانشهر روی صحنه برد، امروز دیگر در میان ما نیست؛ داوود رشیدی با آن ایده های تازه در دهه 40، وقتی از فرنگ به ایران بازگشته بود. سلیمی در تمام چهار دهه اخیر با کارگردانان شناخته شده ای چون حمید سمندریان و رکن الدین خسروی همکاری داشته ولی این روزها به سختی بار یک اجرای مهجور و ساده را به دوش می کشد. انگار برنامه ای نانوشته می ... دیدن ادامه ›› خواهد فضا را به ضرر عده ای بسیج کند. «یا آن طورکه می گویم کار می کنید، یا اصلا کار نمی کنید.» چیزی که در زیرمتن نمایشنامه سباستین تیری هم وجود دارد. خانم و آقای قوچی یا می پذیرند خود حقیقی شان را فراموش کنند و به موجودات دست آموز قدرت (اقتصادی، سیاسی و اساسا هر نمودی از قدرت) بدل شوند یا باید تماشاگر صرف وضعیت دیوانه واری باشند که خارج از اختیارشان بر آنها حادث خواهد شد. با تمام این تفاسیر، تجربه زیست هنری در دهه های متلاطم تئاتر ایران به هنرمندان تئاتر ایران آموخته «چنان نماند و چنین نیز هم نخواهد ماند»؛ توصیه اساسی سلیمی در نهایت این است که باید تاب آورد و کار کرد.
نمایش شما یادآور نام داوود رشیدی است؛ نمایش «آقای اشمیت کیه؟» به کارگردانی آقای رشیدی سال 1390 در تماشاخانه ایرانشهر اجرا شد. فارغ از هرگونه مقایسه، ماجرا از این نظر برایم جالب است که آقای رشیدی برخلاف شما دکور ساخته بود. تصمیم به چشم پوشی از طراحی و ساخت دکور به دلیل مشکلات اقتصادی و حسب کاهش هزینه ها صورت گرفت یا یک انتخاب فرمی مرتبط با رویکرد اجرایی بود؟
مساله این نمایش به خصوص نیست. اگر به دیگر آثاری که طی این دو دهه کار کرده ام دقت کنید، خواهید دید بسیار متفاوت نسبت به آدرس های نویسنده عمل می کنم، چون به این دریافت رسیده ام که همواره یک خوانش تازه لازم است. سوال شما هم به مسائل اقتصادی تنه می زند و هم به مسائل هنری. من نمایش «عشق لرزه» را مثال می زنم. به هرحال اریک امانوئل اشمیت در متن آدرس های متفاوت جغرافیایی می دهد ولی در نهایت وقتی با دوست طراح هنرمندم محمد هراتی که در دوران دانشکده و پس از آن شانه به شانه میرفخرایی و ایرج رامین فر پیش رفت، مشورت کردم به نتیجه رسیدیم که صحنه را به مثابه کره زمین بگیریم. اساسا در طراحی به این سمت وسو حرکت کرده بودیم که خطوط گرافیکی، فضاهای داخلی نمایشنامه را تداعی کند. از جایی هم که به متلاشی شدن عشق در نمایشنامه «عشق لرزه» توجه ویژه داشتم، به این فکر افتادیم که مگر کره زمین در دوره ائوسن و الیگوسن یکپارچه نبوده؟ و مگر افکار و مرزبندی های قاره سیاهان، آسیایی ها، اروپایی ها و... با عبور از این دوران و حرکت زمین و جدایی های زمین شناختی رخ نداده؟ پس چرا صحنه را به مثابه یک کل یکپارچه در نظر نگیریم؟ بنابراین به القای کره زمین رسیدیم و یک صحنه گرد داشتیم که پنج قاره در آن دیده شده بود. در «سه گانه وانیک» همچنین رویکردی در پیش گرفتیم.

با توجه به تجربه اجرای سال 90 «آقای اشمیت کیه؟» ابتدا این طور حس کردم که شما مجبور به ساختن چنین دکوری شده اید. یعنی چاره ای جز بسنده کردن به همین مقدار نبوده، به ویژه که هم زمان با یک گروه دیگر که دکور دارد روی صحنه می روید.
مساله جای دیگر بود. وقتی «تئاتر بی چیز» در جهان و سپس در ایران مطرح شد، به خصوص از وقتی پیتر بروک و هارولد پینتر - به عنوان نویسنده- و گروتفسکی با این رویکرد نوشتند و کارگردانی کردند، موضوع کاستی های مادی در بین نبود؛ بلکه دیگر دراماتورژی متفاوت و چگونگی دگردیسی اثر اهمیت ویژه داشت. اینها یک طرف؛ آیا من به مسائل اقتصادی فکر نکردم؟ حتما کردم اما به این هم فکر کردم که دارم تئاتر کار می کنم و چون به این جمع بندی رسیده ام که دیگر امکانات و حمایت های گذشته تئاتر وجود ندارد، بنابراین در تعاریف خلط مبحث به وجود می آید. یعنی حالا دیگر بین نوعی طراحی صحنه و ساخت تئاتری که آگاهانه نیازمند وجود دکور است و نمایش هایی که پول ندارند صحنه طراحی کنند، تفاوتی نیست. پس تایید می کنم دیگر آن حمایت های مالی که موجب آسودگی و آرامش کارگردان می شد وجود ندارد ولی من هم کسی نیستم که به این کاستی ها تن دهم و به خاطر نبود حمایت از ایده هایم دست بکشم. البته باید تاکید کنم به موازات، چند اجرا از کشورهای آلمان، فرانسه و روسیه دیدم؛ آنجا هم گروه ها برای اجرای نمایشنامه «آقای اشمیت کیه؟» صحنه های ساده در نظر گرفته بودند. البته اگر دیده های من آنها بوده، دلیل نمی شود در اجرا نقطه قرینه عمل کرده باشم. قطعا ذهن من پرواز دیگری داشته.

فکر نمی کنید وقتی بحث «تئاتر بی چیز» به میان می آید، گروه فنی، سالن، بازیگرها، طراح نور و تمامی دست اندرکاران باید نسبت به این مقوله فهم مشترک داشته باشند؟ آیا چنین فضایی در تئاتر ما می بینید؟ مثلا در گروه خودتان چنین فرهنگی درک شده است؟
من وقتی گروهی را به همکاری فرامی خوانم، تکلیف خودم را با آنها از صفر تا 100 روشن می کنم. همه شان می دانند شیوه کارگردانی من، شیوه پرواز است. یعنی آنچنان بازیگر را آزاد می گذارم که اصلا متوجه نشود مشغول چیدن شاخ و برگ ها هستم. همه چیز غیرمستقیم پیش می رود. بدون اینکه بازیگر فکر کند از قبل به او دستورالعمل داده شده و دیکته ای صورت گرفته است. آنقدر پیش می رویم که رابطه غیرمستقیم به مستقیم بدل می شود؛ حتما که چالش هایی وجود دارد، به خصوص که با ترکیب سنی متفاوتی کار می کنم؛ ولی وقتی تحلیل خاص هر کاراکتر داده شود و طراحی ها آگاهانه اتفاق بیفتند، کنش های بازیگر هم در صحنه تعریف پیدا می کند. بنابراین به گفت وگوی مشترک می رسیم. میز وسط صحنه نمایش ما، اینجا دیگر یک میز ناهارخوری ساده نیست. فضای رئالیستی به فضای سورئالیستی بدل می شود و درک این برای همه ساده است. در نتیجه چنین پروسه ای درمی یابیم یک صحنه «بی چیز»، اتفاقا به پرچیز بدل می شود. میز ناهارخوری، همزمان تخت مطب روانکاو، جهان شخصیت ها، کمد لباس آنها، آشپزخانه و اصلا سرزمین شان است. بعد شما نگاه می کنید تمام آدرس ها توسط پلیس و دکتر روانکاو صادر می شود. درحالی که متن چنین چیزی نمی گوید. در متن اصلی پلیس از همان بیرون با خشاب پر به خانه خانم و آقای قوچی می آید. درحالی که پلیس نمایش ما وقتی وارد خانه می شود دست در کشوی میز می کند و اسلحه را بیرون می کشد. یعنی حضور نماینده قدرت در خصوصی ترین نقاط. این تحلیل ساده و موجز من از نمایشنامه است. یعنی دیگر بحث بحران هویت در قاب تلویزیون مطرح نیست.

بله، عمده تحلیل های موجود روی همین بحران هویت در نمایشنامه «آقای اشمیت کیه؟» دست گذاشته اند؛ در پاره ای موارد نکاتی مانند سیطره سرمایه داری و تهی کردن انسان از خود و تبدیل شدن به اعداد و ارقام نیز مطرح می شود. این طور که توضیح می دهید، بحث شما چیز دیگری است.
من حقیقتا 4 سال با این نمایشنامه درگیر بودم. بحث کاپیتالیسم و سرمایه داری نیست. عامل کنترل کننده مساله است. ببینید نقش ها در نمایشنامه جدای از هم دست به کنش می زنند ولی من اینجا پلیس و دکتر روانکاو را یکی گرفته ام. دلیل این کار اصلا حرکت به سمت کوچک کردن گروه و کاهش هزینه ها نبود؛ اصلا و ابدا. علاقه نداشتم ظواهر را به شکل عمده تغییر دهم، بلکه با تغییر جزیی در رفتار فیزیکال بازیگر - یعنی ایرج راد- و همچنین تغییر در ظاهر پیراهن سعی کردم بگویم بین اینها ارتباطی وجود دارد، یکی هستند. من در دنیایی زندگی می کنم که بسیار برایم رعب آور است. ما زمانی فکر می کردیم نمایشنامه «در انتظار گودو»ی ساموئل بکت تئاتر ابسورد است ولی بعدها که مطالعه مان بیشتر شد، دریافتیم انگار با نوعی رئالیسم جادویی مواجه هستیم. انگار جهان برای التیام درد و رنج ناشی از جنگ جهانی دوم دنبال نجات دهنده ای می گشت که همان ناجی آمد و بدتر نابودش کرد. این اتفاق برای ملت های متعددی رخ داد. وقتی به شوروی سابق و کشورهای امریکای لاتین و بعضی کشورهای خاورمیانه نگاه می کنیم، چنین شده.

بله در دوران مدنظر شما همه جهان با نگاه آرمان گرایانه به دنبال تغییرات عظیم بود؛ ولی شکست خورد.
بله. من فکر می کنم امروزه بشر بی پناه ترین موجود در برابر قدرت و ثروت است. کشمکش خانم و آقای قوچی هم انگار بی برنامه نیست و حتی نشانی از وضعیت ایران دارد. من یاد خودکشی صادق هدایت می افتم. یا فکر می کنم نوع زندگی فروغ فرخزاد هم بی برنامه نبود. اگر به نمایش برگردیم، یکی می گوید «من اشمیت می شوم» و دیگری می گوید «من چشم پزشک چرا باید به دکتر پوست بدل شوم؟» ولی خانم قوچی به دلیل چسبندگی به زندگی، مسیر تازه را می پذیرد. واقعا انتهای رودخانه کجاست؟ خود من هم بلاتکلیفم و نمی دانم سنگم؟ پرنده ام؟ که هستم؟ حقیقتش این است که من در دنیای وحشتناکی به سر می برم.

چرا؟ توضیح می دهید؟
چون 72 سال هر روز فکر کردم قرار است زندگی رنگ و روی متفاوتی به من نشان دهد. طبیعتا جریان های سیاسی متفاوتی به خودم دیدم و مطالعه ام روز به روز متفاوت شد. تمام این دوران دام گستر یک سری رنگ ولعاب های بیرونی شدیم. حتی وقتی به اروپا و امریکا سفر کردم، متوجه شدم «نه، خبری نیست.» این را به صورت نسبی می گویم، مطلق صحبت نمی کنم. همواره هم معتقدم برای دگردیسی و دیدن زندگی تازه باید تلاش کرد ولی متاسفانه در شرایطی به سر می بریم که من مدرس دانشگاه به دانشجو می گویم با گروه به پلاتو بروید، آنجا تمرین کنید و بعد کار کلاسی را نشان دهید اما موعد مقرر که می رسد، به من می گوید مدیر گروه گفت آنجا آینه دارد و شما می روید یکدیگر را نگاه می کنید! نمی شود. وقتی سطح فکر در این حد نازل می شود، ما به میزانی از استیصال می رسیم که نتیجه اش می شود درهم ریختگی ذهن.

بین تصمیم خانم و آقای قوچی انتخاب تان کدام است؟ فردی که تصمیم گرفت بمیرد یا آن یکی که تصمیم گرفت هرطور شده زنده بماند؟
این را آزاد گذاشتم به انتخاب تماشاگر. هرکس مسیر خودش را می رود. من سهراب سلیمی هم در همین درهم برهمی مانده ام؛ اما می دانم حق ندارم چیزی را به مخاطبم تحمیل کنم.

فکر می کنید جامعه کنونی ما سمت کدام یک از این دو می ایستد و چه حرفی می زند؟ آنکه گفت آری؟ یا آنکه گفت نه؟
اجتماع کنونی هیچ چیز نمی گوید جز مزخرف! هیچ رهنمونی برای خروج از انسداد به دست نمی دهد. درست است که من از آدم های خودفروش و نان به نرخ روز خور بدم می آید، ولی درعین حال هم می دانم که جامعه دیگر نیازی به شعار ندارد. اگر بخواهیم صادقانه به یک جمع بندی ساده مثلا درباره جامعه تئاتری برسیم، معتقدم تئاتر ایران دوران بسیاربسیار بیماری را سپری می کند.

چرا این را می گویید؟
چون ظاهرا یک نگاه بالاسری وجود دارد که خط مشی تعیین می کند. این نگاه پیش از آنکه در تئاتر به غنا برسد، فقط به ظواهر توجه دارد. مستقیم و غیرمستقیم هم از این جریان حمایت می کند. اگر از من بپرسید به صراحت می گویم دوران بورژوازی قرن نوزدهمی در حال حاکم شدن است. من و خانواده ام نمی توانیم 700 یا 500 هزارتومان پول تماشای کنسرت و تئاتر بپردازیم. حتی همین رقم بلیت 100 هزار تومانی که سالن برای ما تعیین کرده دستوری بود! گروه علاقه داشت بهای بلیت نمایش «آقای اشمیت کیه؟» 50 هزار تومان باشد. من اصلا علاقه ندارم همزمان دو گروه تئاتری در یک سالن روی صحنه بروند. مگر جشنواره تئاتر برگزار می کنیم که 20 پروژکتور به یک گروه برسد و 20 پروژکتور به گروه دیگر. من وقتی در کانادا نمایش روی صحنه بردم، ظرف سه ساعت تمام نقشه نوری را تحویل گروه دادند. از این خبرها نبود که امکانات سالن نصف شود بین دو یا سه گروه. ما هر روز در سالن های تئاترمان جشنواره برگزار می کنیم. اتفاق نوری که در نمایش من رخ داده اصلا معنای «تئاتر بی چیز» ندارد. این دیگر تئاتر تحت فشار است. اسم این تئاتر نیست. فرار نمی کنم و معتقدم جبرا باید ایستاد و هرطور شده کار کرد.

باید مثل خانم قوچی زنده ماند؟
بله. البته این چیزی است که تو در دهان من می گذاری، چون تاکید دارم تماشاگر برداشت خودش را داشته باشد.

با توجه به اشاره های تان به صادق هدایت و فروغ و تغییراتی که در متن به وجود آوردید، چرا خودتان متنی ننوشتید و نمایشنامه خارجی کار کردید؟
چون سالیان سال، به خصوص در دهه 70 یک تلقی بین مدیران به وجود آمد؛ اینکه دیگر باید به سوی تئاتر ملی حرکت کنیم. به سمت ترغیب و تشویق درام نویسان ایرانی. همین می شود که آقای شریف خدایی آن زمان می آید وسط سالن اصلی می ایستد و می گوید ما 700 درام نویس تربیت کرده ایم. در کل جهان شما این تعداد درام نویس ندارید، چطور در ایران فقط 700 درام نویس تربیت شد؟ اینها موجب کهیر زدن بدن می شود. من به جغرافیا اعتقاد ندارم و فکر می کنم هر نمایشنامه ای در جهان بتواند به فضای ذهنی ام نزدیک شود، آن تئاتر ملی من است.

ارتباطی که به رویکرد آقای سمندریان ندارد؟ اینکه متن های ایرانی را دراماتیک نمی دانست.
نه. چون وقتی به کارنامه کاری ام نگاه کنید، خواهید دید نمایشنامه های ایرانی کم کار نکرده ام. آقای سمندریان رویکرد خودش را داشت که به اجراهای فوق العاده ای هم ختم شد. به هرحال باید در نظر بگیرید شناسنامه شکسپیر روشن است و در تمام کشورهای جهان روی صحنه می رود. چخوف به همین صورت. اریک امانوئل اشمیت نیز. اصلا لازم نیست من پشت آثار یا نام های بزرگ پنهان شوم چون گاهی می بینم افراد چنین می کنند. همین الان وقتی در شهر قدم بزنیم اتفاقا 90درصد متن ها ایرانی است ولی اکثرا شامل نگاه از پیش ممیزی شده اند.

فضای تئاتر پیش و پس از کرونا چه تفاوت هایی کرد؟
سال 98 وقتی اجرا شروع شد، هدف معرفی یک سالن جدید - جوانمرد- بود. افراد حتی عمارت جدید خانه تئاتر را نمی شناختند. مدتی نگذشته بود که تمام خیابان سمیه پر شد از گارد، بعد هم که کرونا آمد. من نمی توانستم بپذیرم تماشاگر در شرایط ناامن به سالن بیاید. فاصله کرونایی موجب شد بار دیگر در شکل اجرا بازنگری کنم و این اتفاق خوبی بود. در فاصله بین این دو زمان، تماشاگر و فرآیند به صحنه آوردن نمایش بسیار تغییر کرد.

فکر می کنید سلیقه سازی صورت گرفته و تماشاگر را عادت داده؟
دقیقا معتقدم چنین اتفاقی افتاده.

مسوول این وضعیت کیست؟
بدون شک برنامه ریزان کلان حوزه فرهنگ و هنر.

چطور این کار را انجام می دهد؟
آنچنان ما را به زاویه کشانده که توان فعالیت طبیعی نداشته باشیم. طوری که وقتی از همکارم دعوت می کنم، می گوید «حوصله داری سهراب؟ چرا باید دوباره تئاتر کار کنیم؟» درحالی که من پیش از این در سالن «چهارسو»ی «تئاترشهر» نمایش «بوی خواب» را اجرا کردم و با استقبال مواجه شد اما حالا که چندسال گذشته، می بینم وضعیت تغییر اساسی داشته. در چنین اوضاع و اقتصادی من چطور می توانم از پس پرداخت هزینه های ساده نمایش سربلند بیرون بیایم؟ بعد وقتی سراغ مرکز هنرهای نمایشی می روید -که باید حمایت کند- می گوید «نداریم!» یک گروه نمایشی هم وجود دارد که در همین وضعیت 475 میلیون تومان هزینه دکور می پردازد. بعد می گویند بروید حامی مالی پیدا کنید. من سال 88 چیزی حدود 185 میلیون تومان از مرکز هنرهای نمایشی کمک هزینه دریافت کرده ام، امروز نصف همان رقم را هم به من نمی پردازند. دوازده، سیزده سال از آن زمان گذشته و هزینه ها سرسام آور افزایش یافته؛ ولی حمایت های تئاتری نصف شده یا در بخش عمده ای به صفر رسیده است. نمایش «بوی خواب» را سال 96 کار کردم و 140 میلیون تومان کمک هزینه گرفتم. امروز به من 50 میلیون تومان کمک هزینه پرداخته اند. بعد که اعتراض می کنم یک رقم خنده آوری اضافه می شود. زمانی که در ونکوور کانادا نمایش اجرا کردم، صفر تا 100 ماجرا توسط آقای حسین امانت - سازنده برج آزادی تهران- حمایت شد. حتی وقتی داشتم به ایران برمی گشتم، 8 هزار دلار کانادا داخل پاکت به من داد و گفت برنگرد ولی باید برمی گشتم. امروز جای حمایت از تولید تازه ام، آقای کوروش زارعی با من تماس می گیرد و می گوید آقای سلیمی نمایش «حماسه ننه خضیره» را که سال 61 کارگردانی کردید، دوباره بازتولید کنید! نمایشی که با حمید مظفری، محمدرضا کلاهدوزان، رضا کرم رضایی، جمشید اسماعیل خانی، گوهر خیراندیش، تانیا جوهری و... اجرا شد. 45 شب روی صحنه رفتیم و بالاترین مقام های کشور تا کرباسچی مدیر «شبکه دو» آن زمان و کلهر معاون هنری به تماشا نشستند. پنج فستیوال بین المللی شرکت کردیم و جوایز متعدد به ارمغان آوردیم ولی درنهایت دریغ از یک نامه خسته نباشید به گروه. متوجه شدم حتی یک ساعت از فیلم کار را سانسور کرده اند! حالا به من می گویند بیایید بازتولید کنید، پول هم داریم.

فکر نمی کنید امروز همان نمایش سانسور می شود؟
بدون شک. چون درست است که ما یک نگاه حماسی داشتیم ولی در نهایت معتقد بودیم جنگ نکبت به بار می آورد. یعنی آن بسیج عظیم که اتفاق می افتاد، تلاشی بود برای رسیدن به صلح.

برایم عجیب است که با وجود پشت سر گذاشتن چنین فضایی، همچنان معتقد هستید باید کار کرد. شاید سوال این باشد که چه اتفاقی رخ دهد دیگر تئاتر کار نمی کنید؟
وقتی [من را] بگیرند ببرند یک گوشه! [با خنده]

چون همه نشانه ها می گوید کار نکنید.
بله؛ ولی باید مقاومت کنیم.

تا کجا می شود ادامه داد؟
من تا جایی که بتوانم ادامه می دهم.

شما دوره هایی به مراتب سخت تر از امروز را تجربه کرده اید. فکر می کنید می توان از پس وضعیت کنونی وزارت ارشاد هم برآمد؟
بدون شک. یک جراح خوب زمانی صفت «مجرب» می گیرد که به ابزار مسلط باشد. به هر حال زمانی لازم است پزشک بدن بیمار را بشکافد و عمل باز انجام دهد، جای دیگری باید به وسیله لیزر عمل کند؛ بدون شکافت پوست و گوشت. امروز در وضعیتی هستیم که باید به صورت لیزری و بدون شکافت دست به عمل بزنیم.

تئاتری به قیمت یک دکتری تجربی
گفت‌وگو با «محمدرضا پورحکیمی»، کارگردان نمایش «خانه‌خراب»
گفت‌‌وگوتئاتری به قیمت یک دکتری تجربی
احمدرضا حجارزاده-روزنامه‌نگار

باز هم یک نمایش ایرانی و سنتی دیگر روی صحنه یک سالن خصوصی! این‌بار تماشاخانه شهرزاد میزبان نمایشی است به نام «خانه‌خراب» به نویسندگی رضا دادویی و کارگردانی محمدرضا پورحکیمی؛ نمایشی که گرچه براساس نمایشنامه مشهور «خسیس» مولیر نوشته شده اما فضایی تاریخی و ایرانی دارد و رویدادهای دوران مشروطه و به توپ‌بستن مجلس شورای ملی توسط کلنل لیاخوف و به دستور محمدعلی‌شاه را مرور می‌کند ولی این سیر تاریخی در نمایش، با فضایی طنز از زندگی «‌جبار» همراه است که از آشفتگی اوضاع مملکت به نفع افزایش دارایی‌های خود و ازدواج تازه بهره می‌برد. نمایش خانه‌خراب، چندی پیش در تماشاخانه ملک نیز اجرا شد. به بهانه اجراهای مجدد این نمایش، با محمدرضا پورحکیمی (کارگردان) گفت‌وگو کرده‌ایم.

نمایشنامه خانه‌خراب چگونه برای اجرا به‌دست شما رسید؟ آیا متن چاپ‌شده ... دیدن ادامه ›› بود یا جزو نمایشنامه‌های تازه‌ای است که آقای دادویی نوشته‌اند؟
من ابتدا می‌خواستم نمایشنامه خسیس مولیر را اجرا بکنم اما از آنجا که علاقه‌ای هم به نمایش‌های ایرانی و روحوضی و کلاً نمایش‌های قجری با فضای قدیمی دارم، دوست داشتم بن‌مایه‌ای از خسیس به این شکل در اجرای ما باشد. به همین دلیل با آقای دادویی صحبت کردم و گفتم که می‌خواهم نمایشنامه خسیس را ایرانیزه بکنیم و یک شکل ایرانی به آن بدهیم، چون این نمایشنامه، متن خیلی خوبی است و جزو نخستین نمایشنامه‌هایی بود که وارد ایران شده و تاکنون بارها اجرا رفته. در نهایت آقای دادویی طبق آنچه من می‌خواستم و نظراتی که داشتم و روابطی که می‌خواستم بین افراد نمایشنامه باشد، این متن را برای اجرا نوشتند.
در این نمایشنامه، کدام جنبه و ویژگی‌های متن برای‌تان جذابیت و اهمیت بیشتری داشت؟ آیا در تمرین‌ها، از متن خسیس هم نکاتی برداشت کردید یا همانطور که می‌بینیم، فقط به نام‌بردن از آن اکتفا شده؟
من کلاً می‌خواستم روی حرص و طمع آدمیزاد کار بکنم. نمایشنامه خسیس را خیلی دوست داشتم، چون رابطه‌های خانوادگی برایم خیلی اهمیت دارد. اگر بخواهم روی چیزی فکر بکنم و ارائه‌بدهم، بیشتر روی روابط خانوادگی مانور می‌دهم. رابطه‌های خانوادگی جنبه‌های مختلفی دارند، ازجمله اینکه در خانواده‌های ایرانی، فضا خیلی دیکتاتوری است و معمولاً پدر خانواده به جای خانواده تصمیم می‌گیرد. بنابراین حاجی‌جباری که ما ساختیم، شباهتی هم به دایی‌جان ناپلئون و نمونه‌های دیگر دارد و از آنها در تکمیل این شخصیت الگو گرفتیم. در بسیاری از میزانسن‌ها دوست داشتم متعهد باشم به خسیس مولیر. در نتیجه از آقای دادویی خواهش کردم از میزانسن‌های نمایشنامه خسیس مولیر هم استفاده بکنند.

حضور نویسنده نمایشنامه در ترکیب بازیگران، چه تأثیری در اجرا داشت؟ با توجه به اینکه آقای دادویی تجربه کارگردانی دارند، آیا نظرات خود را درباره متن و شخصیت‌ها به شما منتقل می‌کردند یا دست شما برای کارگردانی خلاقانه خودتان باز بود؟!
خب آقای دادویی در دانشگاه استاد من بودند. برای این اجرا از ایشان خواهش کردم هم متن را بنویسند، هم مشاور من باشند. به همین دلیل هر کاری در این نمایش می‌خواستیم انجام بدهیم، صددرصد از آقای دادویی مشاوره گرفتیم و درباره‌اش با هم صحبت کردیم. حتی از گروه هم خیلی کمک گرفتیم، یعنی هر کسی نظرش را می‌داد و به‌نظرم در نهایت مجموعه خوبی شد.

نمایش خانه‌خراب با ارجاعات و اطلاعات تاریخی در دیالوگ‌ها آغاز می‌شود و تا پایان، مرور رویدادهای تاریخی دوره مشروطه در آن دیده می‌شود. به‌عنوان کارگردان کدام یک از دو وجه نمایش برای‌تان مهم‌تر بود؛ قصه ‌جبار و موقعیت‌های طنز خانه‌اش یا اشارات تاریخی به اوضاع سیاسی کشور در آن برهه زمانی؟!
من در کل دوست دارم وقتی کاری را انجام می‌دهم، چندوجهی باشد. دوست ندارم در یک خط داستانم را تعریف بکنم. دوست دارم چند لایه از زندگی هر شخصیت را ببینیم. خود متن خسیس یک نمایشنامه صددرصد خطی و کلاسیک و کمدی است، ولی ابتدا تراژدی‌بودن این نمایشنامه برای من اهمیت داشت که از روز اول به آقای دادویی گفتم دوست دارم این نمایش با وجود برخورداری از لحظه‌های کمدی اما یک تراژدی کامل باشد تا حرفی را که نمایش می‌خواهد بزند، به‌صورت کوبنده گفته بشود. زمانی که یک تراژدی اتفاق می‌افتد، به‌نظرم تأثیر بار کلمات تراژدی به‌مراتب از کمدی بیشتر است. اگر درنظر بگیریم که ما هم داریم داخل خانه ‌جبار را نشان می‌دهیم و هم خارج از خانه را، من این دو تا را یکی می‌دانم. دیدگاهم این بوده که کل آن را در یک خانواده چندوجهی متضاد نشان بدهم.

بازی‌های خوب بازیگران، از امتیازهای مهم نمایش است. در رسیدن به این کیفیت از بازی، سهم شما به‌عنوان کارگردان چقدر بود و تا چه اندازه خود بازیگران اجازه داشتند ایده‌ها و خلاقیت‌شان را برای شکل‌گیری نقش به‌کار ببرند؟!
برای انتخاب بازیگر، من نزد هر کدام از این بازیگران می‌رفتم، خودم را شاگرد آنها می‌دانستم. خیلی شانس داشتم که الان دارم با بهترین بازیگران موجود در تئاتر کار می‌کنم. خدا را شاکرم که چنین افتخاری نصیبم شده که توانستم آقای سیروس همتی، کاوه آهنین‌جان، هادی عطایی و خود آقای رضا دادویی که بازیگر بسیار قابلی است و همینطور همسرشان خانم الهه حسینی، رضا علوی، وحید نفر، ندا مقصودی و حامد سوری را در این نمایش همراه داشته باشم. همه اینها به نوبه خود عالی‌اند. آقای آهنین‌جان به‌نظرم یکی از بهترین ‌بازی‌هایش را در این نمایش ارائه داده. ایشان هر شب روی صحنه، به نوعی درس بازیگری می‌دهد، یعنی اگر یک دانشجوی تئاتر بیاید و کار ایشان را ببیند، واقعاً یک درس بازیگری برای اوست. به‌خودم می‌بالم که چنین گروهی دارم. البته در تمرین‌ها، من ایده‌های دیگری داشتم برای شکل‌های دیگر اجرا، ولی چون همه این بازیگران استادان من هستند، حین کار فکر می‌کردیم و نظر می‌دادیم. الان خیلی از میزانسن‌ها، مدیون حرفه‌ای‌بودن خود بازیگران است. من در شیوه کارگردانی‌ام، 80درصد کار را می‌سپارم به‌خود بازیگر، یعنی می‌گفتم شما روی صد اتود بزن، بعد آن را هرس می‌کردیم. البته زیرنظر استاد دادویی ما درس پس دادیم و این کار به‌عنوان یک دوره دکتری تجربی برای من تمام شد!

نمایشنامه خانه‌خراب فضایی ایرانی، سنتی و تاریخی دارد. طنز گفتاری و رفتاری نمایشنامه، در بسیاری از لحظه‌ها به تئاتر تخت‌حوضی نزدیک است و حتی جایی هم شخصیت‌ خدمتکار خانه به نمایش تخت‌حوضی اشاره می‌کند. چرا با وجود قابلیت‌هایی که متن برای اجرای تخت‌حوضی دارد، از عناصری مثل شخصیت سیاه و موسیقی شاد و طرب‌انگیز در کار بهره نبردید؟
من دوست داشتم نمایش ایرانی را به شکل دیگری اجرا ببرم. دوست نداشتم همان نمایش ایرانی سابق باشد. دوست داشتم شکل مدرنی داشته باشد.

با توجه به اینکه نمایش‌های ایرانی و سنتی، همیشه از بداهه‌گویی نیز بهره می‌برند، آیا بازیگران خانه‌خراب مجوز داشتند تا در موقعیت‌های طنز، بداهه‌پردازی بکنند یا باید دقیقاً طبق آنچه تمرین شده بود، پیش می‌رفتند؟
بداهه‌گویی در تئاتر صددرصد جزو قاعده‌هایی است که حتماً باید باشد. من به نوبه خودم در کارکردن با بازیگر و کارگردانی‌کردن، معتقدم بازیگری که توانایی بداهه‌گویی و تخیل و نظردادن نداشته باشد، بازیگری ا‌ست که همراه نیست، یا نمی‌خواهد همکاری بکند یا شکل حرفه‌ای دیگری دارد که دخالتی در امور کار نمی‌کند، ولی چون من جوان و در اول راه هستم، خیلی کمک گرفتم از دوستان، یعنی بداهه‌گویی‌ها، میزانسن‌های بازیگران و حرفه‌ای‌بودن‌شان در این کار خیلی کمکم‌کرد.

این نمایش تیرماه امسال ابتدا در تماشاخانه ملک اجرا شد و بعد به تماشاخانه شهرزاد آمد. حتی برخی بازیگران تغییر کردند. دلیل تعویض سالن برای ادامه اجراها چه بود؟
نمایشی که ما در سالن ملک اجرا داشتیم. تصمیم گرفتیم با مجموعه تئاتر شهرزاد صحبت بکنیم و مدتی هم نمایش را اینجا اجرا ببریم. خدا را شکر اینجا هم استقبال خوب بوده و قصد داریم اجرا را چند روز تمدید بکنیم.

امیرکاوه آهنین‌جان در نقش جبار بازی خیلی خوب و جذابی ارائه کرده و تماشاگر را با خود همراه می‌کند اما در بسیاری از لحظه‌ها، به لحاظ بیان و بازی بدن، به تیپ نزدیک می‌شود و یادآور شخصیت‌هایی مانند «بابا اِتی» در مجموعه «قهوه تلخ» و «خشایار مستوفی» در سریال «زیر آسمان شهر» است. موافقید؟
ببینید! باید بگویم آقای امیرکاوه آهنین‌جان واقعاً استاد بازیگری‌اند. بازیگر بسیار خوب، قدَر، حرفه‌‌ای و متعهد. من خیلی دوست‌شان دارم. به‌نظرم بازی ایشان در نقش ‌جبار، برایشان یک‌جور شوخی است. ایشان خیلی فراتر از نقش‌هایی مانند جبار، دایی‌جان ناپلئون، بابا اِتی و خشایار مستوفی را می‌توانند بازی بکنند. ایشان استعدادی دارند که وقتی روی صحنه دیالوگ می‌گویند، من حیرت می‌کنم و به وجد می‌آیم از بازی درخشانی که دارند.

نکته ناگفته‌‌ای اگر مانده، بفرمایید.
به‌عنوان یک دانشجوی جویای نام که تازه پله‌های اول را برمی‌دارد، دوست داشتم مردم با تئاتر آشتی بکنند. دولت از تئاتر حمایت بکند. واقعاً تئاتر، هنری است که مثل کتاب خواندن و گوش‌دادن به موسیقی، روح آدم را نوازش می‌کند. تماشای یک تئاتر خوب شاید خیلی فراتر از این باشد که آدم چند ساعت کتاب بخواند. جنبه سرگرمی هم باعث لذت‌بخش‌بودن این کار می‌شود. خواهش می‌کنم هر کسی که می‌تواند، کمک بکند به این جریان. هر کسی می‌تواند به تئاتر این مملکت امتیازی بدهد و هنر تئاتر را زنده بکند، تقاضا دارم این کار را بکند. من به سهم خودم خیلی در این کار ضرر کردم. البته تا اینجای کار ضررهای ما در حال جبران‌شدن است، ولی ریسک بزرگی بود. همه می‌گفتند نکن، ضرر می‌کنی و پولت را هدر می‌دهی! الان هزینه‌های تولید کار خیلی سرسام‌آور است. اگر بخواهید در یک سالن خصوصی نمایشی روی صحنه ببرید که فقط 2بازیگر دارد، حتی با بازیگران مبتدی که اصلاً دستمزد هم نخواهند، آن کار نزدیک به 100میلیون تومان هزینه دارد، چون سالن‌های خصوصی پول می‌خواهند، تدارکات پول می‌خواهد، تولید پول می‌خواهد، دکور پول می‌خواهد. در کل کار خوب، پول می‌خواهد. با اوضاع گرانی کشور، تولید تئاتر خیلی جرأت می‌خواهد. هیچ ضمانتی هم نیست که کار شما بفروشد یا نفروشد! ضمانتی نیست، چون قلب تئاتر با قلب مردم می‌تپد. اگر حال مردم بد و پراسترس باشد، مردم با تئاتر قهر می‌کنند. چرا بروند تئاتر ببینند؟!

نگاهی به نمایش «آقای اشمیت کیه؟»‌ به کارگردانی سهراب سلیمی

این میز، مرکز جهان است
هویت، واقعیتی بسیار متزلزل است؛ بودن و چگونه‌بودن آدمی ساده‌تر از چیزی که تصورش را بکنیم، زیر سؤال می‌رود و حتی قابل انکار است.
سباستین تیری، نمایشنامه‌نویس و کمدین فرانسوی در نمایشنامه «آقای اشمیت کیه؟» به هویت انسانی که معطوف به درک و تایید دیگران است، پرداخته و زندگی زوجی را شرح می‌دهد که یک شب هنگام صرف شام متوجه می‌شوند هویتشان از سوی دیگران انکار می‌شود و دیگر هیچ چیز همانی نیست که در ذهن آنها بوده و حتی دیگر خانواده قوچی نیستند؛ بلکه آنها را با نام خانم و آقای اشمیت خطاب می‌کنند!
این نمایشنامه تاکنون چندبار در ایران روی صحنه رفته که از مهم‌ترین آنها می‌توان به کارگردانی مرحوم داوود رشیدی از این نمایش اشاره کرد که بهناز جعفری و سیامک صفری نقش خانواده قوچی یا اشمیت را ایفا کردند و اجرای سهراب سلیمی از این نمایشنامه که میثم رازفر و شهره رعایتی بازیگران آن هستند و این روزها در سالن استاد سمندریان تئاتر ایرانشهر روی صحنه است.
نمایش «آقای اشمیت کیه؟»‌ به کارگردانی سهراب سلیمی دی ۹۸روی صحنه رفته بود اما شیوع ویروس ... دیدن ادامه ›› کرونا، جهان را برای چند سالی گرفتار خود کرد و تا مدت‌ها سالن‌های نمایش در تاریکی و سکوت فرو رفت. با فروکش‌کردن تب این بیماری و دویدن خون به رگ‌های تئاتر، حالا که سالن‌های نمایش شلوغ‌تر از همیشه است، سهراب سلیمی هم با «آقای اشمیت کیه؟»‌ به صحنه برگشته و اجرای متفاوت از آنچه تا امروز از این نمایشنامه ارائه شده را به نمایش گذاشته است.
تمام جهان آقای اشمیت
در نمایشی که سهراب سلیمی به صحنه برده، تمام خانه و بخش‌های مختلف آن و گویی تمام جهان آقای اشمیت در یک میز خلاصه شده است؛ یک میز بزرگ سفید با درها و کشوها و کمدهای مختلف روی سطح و دیواره‌اش. این میز بزرگ سفید تنها جغرافیای آشنا و روشنی است که در ذهن آقای اشمیت وجود دارد؛ او که با همسرش پشت همین میز در حال خوردن شام است، صدای زنگ تلفنی را می‌شنوند که داخل کشوی همین میز است و بعد در ادامه نمایش می‌بینیم که کمدهای لباس هم در همین میز تعبیه شده است،‌ همین طور کشوی مدارک، تابلوها، کتابخانه و هر چیز دیگری که در نمایشنامه «آقای اشمیت کیه؟»‌ وجود داشته، به این میز بزرگ سفید منتقل شده است.
این میز در وسط صحنه قرار دارد؛ جایی که مرکز جهان نمایش است و البته مرکز جهان خانواده قوچی. این میز برای یک شام دونفره زیادی بزرگ است و فاصله بین خانم و آقای قوچی آن‌قدر زیاد به نظر می‌رسد که بتوان راه آنها را از هم جدا تصور کرد اما همین میز برای این‌که تمام جغرافیای زیستی یک انسان را شامل شود، اصلا بزرگ نیست. میز سفید وسط صحنه، اشاره‌ای است به کوچکی جغرافیای زیست انسان، وقتی که مسأله هویت و به عبارتی شناخته‌شدن مطرح باشد. تمام جهان یک انسان می‌تواند به اندازه یک میز باشد؛ میزی که داشته‌های او را در خود دارد و فراتر از آن هیچ چیز وجود نداشته باشد، تاریکی باشد و ناشناخته‌هایی که شاید گمان می‌کنیم برخی را می‌شناسیم.
روشنای ذهن آقای اشمیت
نور در صحنه نمایش، خیلی بیشتر از آن چیزی که در سینما یا سایر هنرهای بصری می‌بینیم، اهمیت دارد؛ نور در نمایش قراردادهای نانوشته بین تماشاگر و نمایش را به اجرا می‌گذارد. در سالن نمایش هر جا که روشن است، جهان نمایش را شامل می‌شود و هر جا که تاریک است، پشت صحنه و خارج از نمایش به حساب می‌آید. بر مبنای این قاعده، سهراب سلیمی در نمایش «آقای اشمیت کیه؟»‌،‌ تاریکی‌های زیادی ایجاد کرده است. موضوع نمایش به بحران هویت اختصاص دارد و از همین بابت است که در این نمایش تاریکی به همان اندازه اهمیت دارد که روشنایی مهم است. در نمایش «آقای اشمیت کیه؟»‌ فقط مرکز صحنه، جایی که آقای اشمیت و همسرش حضور دارند، از نور و روشنایی برخوردار است. مابقی تاریکی است تا وقتی که پلیس، مرد همسایه و پسر آقای اشمیت وارد داستان می‌شوند. حضور این شخصیت‌ها زمانی به اطلاع تماشاگر می‌رسد که در گوشه‌ای از سالن، نور به بازیگران تابانده می‌شود. پیش از آن فقط میثم رازفر و شهره رعایتی به عنوان زوج اصلی نمایشنامه زیر نور هستند و فقط جهان این دو نفر پیش چشم مخاطب قابل رویت است.
در خدمت مفهوم هویت
نمایش «آقای اشمیت کیه؟» به کارگردانی سهراب سلیمی به استناد ظرافت‌هایی که در طراحی نور و طراحی صحنه رعایت کرده، نمایشنامه‌ای است در خدمت مفهومی که از آن سخت می‌گوید؛‌ تمام اجزا از جمله طراحی نور، صحنه، لباس در خدمت مفهوم هویت یا به عبارت دقیق‌تر در جهت فقدان هویت زوج داستان است. هیچ کدام از اجزای صحنه از نمادها و نشانه‌هایی برخوردار نیست که بتوان حدس زد مربوط به چه کشوری در کجای جهان هستند. اگر چه در نمایشنامه به‌وضوح نام شهرهای لوکزامبورگ و پاریس ذکر می‌شود اما اجرایی که سلیمی ارائه داده، نمادها و نشانه‌های پررنگی ندارد که هویت ویژه‌ای را به شخصیت‌های این نمایش تحمیل کند. حتی بازیگران نمایش حضوری هویت‌مند ندارند؛ رفتارشان کاملا مبتنی بر عادات انسانی است و کنش‌های‌ خاصی منسوب به فرهنگ مشخصی را نمی‌توان در مناسبات شخصیت‌های این نمایش دید و نیز در طراحی صحنه نیز هویت‌گریزی تا اندازه‌ای محسوس است. طراحی لباس هم به ترتیبی است که میثم رازفر می‌تواند با همان پوشش بعد از نمایش به خیابان بیاید و به جریان عادی زندگی ادامه بدهد.‌ ایرج راد نیز به همین ترتیب. این قاعده فقط درباره شهره رعایتی و بازیگر نقش پسر خانواده اشمیت با اغماض قابل پذیرش خواهد بود. تلاش برای هویت‌گریزی در طراحی لباس نمایش تا حدی است که ایرج راد در هر دو نقش پلیس و مرد همسایه با یک لباس ظاهر می‌شود و فقط کمی تفاوت در مرتب‌بودن، نظم و زبان بدن بازیگر است که این دو نقش را متمایز می‌کند. نمایش سهراب سلیمی در حالی به مفهوم اثر وفادار می‌ماند که در اجراهای دیگری که نمایشنامه «آقای اشمیت کیه؟»‌ ارائه شده و اجرای اولیه همین نمایش پیش از شروع کرونا، طراحی صحنه و لباس کاملا در راستای یک هویت مشخص، شکل گرفته بودند و از این بابت این اجرای جدید یک دستاورد تماشایی است.

آذر مهاجر - گروه فرهنگ و هنر

روایتی عاشقانه از به توپ بستن مجلس | تقدیر «خانه خراب» از رشادت هنرمندان و زنان این سرزمین

عباس غفاری: رضا دادویی معتقد است وقتی درخواست برای نمایشنامه‌ ایرانی وجود ندارد، قطعاً نمایشنامه‌نویسی نیز به‌روز نمی‌شود.

گروه تئاتر هنرآنلاین: دوران حکومت قاجار مملو از حوادث گوناگون است. از قتل عام گرفته تا انقلاب مشروطه، از جدا شدن بخش عظیمی از خاک ایران و الحاق به روسیه‌ تزاری تا به توپ بسته شدن مجلس شورای ملی، از قتل قائم‌مقام و میرزا تقی‌خان تا ترور سلطان صاحبقران. وقوع این حوادث تلخ و عجیب سبب شده هنرمندان بسیاری در عرصه نمایش (تئاتر، سینما وتلویزیون) آثار گوناگونی درباره این دوران تلخ خلق کنند.

حال، رضا دادویی به توپ بسته شدن مجلس را دستمایه‌ روایتی عاشقانه کرده تا تقدیری کند از رشادت هنرمندان و شیرزنان این سرزمین. «خانه خراب» ... دیدن ادامه ›› روایت آدم‌هایی‌ است که کمتر سراغشان رفته‌ و داستانشان را بازگو کرده‌ایم. محمدرضا پورحکیمی در کارگردانی این نمایش تاریخی سعی کرده از زیاده‌کاری بپرهیزد و با هدایت صحیح بازیگران نمایشی تماشاگرپسند به صحنه ببرد. به بهانه اجرای «خانه خراب» در تماشاخانه ملک، گفت‌وگو کرده‌ایم با محمدرضا پورحکیمی (کارگردان)، رضا دادویی (نویسنده و بازیگر)، امیرکاوه آهنین‌جان و سیروس همتی (بازیگران).

http://www.honaronline.ir/fa/tiny/news-175193

نگاهی به نمایش «خانه‌خراب» به کارگردانی محمدرضا پورحکیمی
«این خانه از پایبست ویران است»

تئاتر «خانه خراب»، نمایشی طنز با بن مایه سیاسی، روایت زندگی یک خانواده ثروتمند که متاثر از اتفاقات و وقایع انقلاب مشروطه است، و پیشامدهای داخل خانه را به اتفاقات روز آن جامعه ربط داده است. نویسنده ی داستان با ترکیبی هوشمندانه، وقایع روز جامعه را نیز در قالب نمایشی کمدی بیان کرده است.
هنرمندنیوز: از نظر مخاطب، «خانه» همان وطن، و جمع خانواده حاجی جبار، نماینده کوچکی از مردم اجتماع هستند، پدر خانواده نماد جبر و ستمگری حاکمیت، که با استبداد جاری بر جامعه، اقتصاد خانواده را به قهقرا کشانیده، و فرزندان خود را (که نماینده مردم ستمدیده روزگار هستند)، در وابستگی و نیاز مالی مدام نگه داشته و با وجود آنکه در خانه ای غنی از ثروت (کشوری سرشار از ثروت به لحاظ منابع طبیعی و زیرزمینی) زندگی میکنند، اما همیشه محتاج سکه ای برای گذران زندگی خود هستند. متن نمایش به دقت و با ریزبینی هر چه تمام تر به بیان مسائل مادی و سیاسی روز جامعه پرداخته، دیالوگها و روند پیش برد نمایش بسیار قابل تحسین است. و درواقع باید اذعان داشت که متن قوی نمایش، این اجرا را به خوبی به ... دیدن ادامه ›› جلو میبرد.

نمایش با دیالوگهای وزین به قصد ریشخند و تخریب شخصیت محوری داستان (حاجی جبار)، و اشتباهات رفتاری وی و همینطور جنبه‌های نامطلوب جامعه حاکم، از جمله فسادهای مالی و سیاسی را ، به شیوه ای خنده دار به چالش میکشد.

با توجه به دوره ای که نمایش در آن اتفاق می افتد (دوران قاجار) طراحی صحنه میتوانست کمک بیشتری به زیبایی بصری اجرا کند، و آنچه در این اجراها به روند نمایشی شدن می افزاید، استفاده هوشمندانه از آکسسوارهای مربوط به زمان قاجار است. ولی آنچه در نمایش به صورت قوی نمایان است بازی امیرکاوه آهنین جان است که هم خنده از مخاطب میگیرد و هم خشمش را برمی انگیزد.

نمایش با موضوع انتخابی خود، قصد دارد طنزی تفکربرانگیز ارائه دهد، اما طبیعتش بر خنده و شوخی های مابین کاراکترهای نمایش استوار است، خنده را تنها وسیله‌ای می‌پندارد که به هدفی بزرگتر (آگاه کردن مخاطب) دست پیدا کند، و گرچه در ظاهر می‌خنداند، اما در پس این خنده واقعیتی تلخ نهفته است که در پایان خنده را می‌خشکاند. و همینطور که میبینیم در انتهای نمایش با ایجاد شرایطی بغرنج و دردناک از سرنوشت مشروطه خواهان، روند کمیک نمایش به سمت تراژدی پیش می رود، شرایطی محنت زا و رنج آورکه مختص همه حاکمیت های توتالیتر است. اما در لحظه پایانی نمایش با مرگ حاجی جبار (نقش موقعیت مستبد نمایش) این نکته را به مخاطب یادآور میشود که سرنوشت تمام حاکمیت های تمامیت خواه و استبدادی، چیزی جز نابودی نیست، و به قول حافظ « چنان نماند، چنین نیز هم نخواهد ماند »

نمایش «خانه خراب» به نویسندگی رضا ‌دادویی و به کارگردانی محمدرضا پورحکیمی، با بازی امیرکاوه ‌آهنین ‌جان ، محمدهادی ‌عطایی، ندا ‌مقصودی، وحید ‌نفر، سیروس ‌همتی، رضا ‌علوی، حامد ‌سوری، الهه ‌حسینی و رضا ‌دادویی هر شب در پردیس تئاتر شهرزاد ساعت ۲۰ به روی صحنه است.

«ارغوان دهقان»

https://www.honarmandnews.ir/news/%d8%a7%db%8c%d9%86-%d8%ae%d8%a7%d9%86%d9%87-%d8%a7%d8%b2-%d9%be%d8%a7%db%8c%d8%a8%d8%b3%d8%aa-%d9%88%db%8c%d8%b1%d8%a7%d9%86-%d8%a7%d8%b3%d8%aa/