گزارشی از تمرین نمایش «صبح بخیر»
صبح بخیر! مامور اجرای مرگ آمده است
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
روزشمار آغاز اجرای عمومی نمایش «صبح بخیر» کاری از گروه نمایش مانی آغاز شد، نمایشی که به نویسندگی و کارگردانی سیروس همتی قرار است از روز یکشنبه ۲۱ شهریورماه از ساعت ۱۹ در تالار سایه به روی صحنه رود.

✍ خبرگزاری تسنیم: علی رحیمی
در روزهایی که رنگ و بوی دفاع مقدس به خود می‌گیرد و عطر شجاعت و ایثار به مشام می‌رسد، قرار بر آن است نمایشی روی صحنه رود که هرچند هیچ ارتباطی با این ایام ندارد؛ اما لعابش فیروزه‌ای است و بوی رشادت و دلاورمردی می‌دهد. روایتی از یک سرباز میهن پرست، از همانهایی که در کشورمان نام آنان را زیاد ... دیدن ادامه ›› شنیده و یادشان را به کرات گرامی داشته‌ایم.
موضوع نمایش را که شنیدم برایم جالب آمد. همان داستان کوتاهی بود که سیروس همتی سال گذشته در برنامه‌ای در تماشاخانه سه‌نقطه خوانده بود و خیلی از تماشاچیان مجذوب آن شده بودند. حالا که فهمیدم آن داستان کوتاه، نمایشنامه‌ای شده و تا چند روز دیگر آماده اجرای عمومی است، وسوسه تماشا برمن مستولی شد.
در یک تماس تلفنی سیروس همتی مرا منتظر نگذاشت و در یکی از آخرین تمرینهای قبل از اجرای گروه مرا میهمان حضور گرمشان کرد....

◀️◀️◀️ ساعت دو نیم بعدازظهر، پلاتوی اجرای تئاتر شهر
قرارمان با سیروس همتی ساعت دو و نیم بعدازظهر در پلاتوی اجرا بود.
آنجا رفتم... وارد سالن که شدم در یک برانداز اولیه چهره‌های نام آشنایی نظرم را به خود جلب کرد. از بدو ورود فهمیدم که با گروه فعال و مجربی روبه‌رویم.
شهرام مسعودی با درخشش خیره کننده‌اش در «بر پهنه دریا»، علی برجی بازیگر و کارگردان فعالی که در دوسه ماه اخیر «بر پهنه دریا»، «هفت هشتم» و «جهشه» را تجربه کرده بود، کامبیز امینیان، آذر سماواتی و ...؛ حتی فرید یوسف‌پور کارگردان جوان و خوش‌آتیه این روزهای تئاتر هم در سالن بود...
چند دقیقه ای محو تمرین بازیگران شدم تا سیروس همتی که درگیر کارهای پشت صحنه بود، نزد من بیاید.
همچنان خوش مشرب و آرام اما جدی ...
گروه منتظر حضور دو میهمان دیگر هم بود: دکتر مسعود دلخواه و عباس رنجبر کارگردان خوشنام سینما.قرار شد کار پس از حضور آنها اجرایی تمرینی داشته باشد.
در لحظات انتظار حضور این اساتید کمی در خصوص گروه مانی از سیروس همتی جویا شدم. گفت: «این گروه از سال 1372 با نمایشنامه محرمانه که برگزیده تمامی جوایز جشنواره استانی شد، خود را معرفی کرد. در آن زمان من به همراه کامبیز امینیان، آزیتا نوری وفا، مازیار قنبری، آذر سماواتی، علی برجی، علی یعقوب‌زاده، فروغ قجابیگلو و ... پایه‌های اولیه گروه را تشکیل دادیم و بعد از مدتی شهرام مسعودی، کوروش زارعی و ... به گروه اضافه شدند و تقریباً از سال 75 به صورت جدی کارمان را آغاز کردیم.»
از او در خصوص کارهایی که این گروه روی صحنه برده است پرسیدم، گفت: «تاکنون بیش از 30 نمایش در 13 استان کشور و دو کشور آلمان و آذربایجان به روی صحنه برده‌ایم و از سال 74 تاکنون در تمامی جشنواره‌هایی که در کشور برگزار می‌شود به نوعی حضور فعال داشته‌ایم.»
در حال گپ و گفت بودیم که عباس رنجبر وارد سالن شد و فریبا جدیدی، مدیر روابط عمومی نمایش اعلام کرد دکتر دلخواه حاضر نمی‌شوند و با این خبر، سیروس همتی اجرای تمرینی نمایش را کلید زد و با اعلام او، سکوت همه جا را فراگرفت. ما نیز تماشاگر این نمایش شدیم.
داستان روایتگر سربازی است که در شب عملیات مقابله با دشمن متجاوز متوجه می‌شود مرگ قرار است دامنگیر فرمانده لشکر شود. او برای ممانعت از این رخداد ناگوار که می‌تواند باعث شکست در عملیات و در نتیجه از بین رفتن بسیاری از همرزمانش شود، فقط یک راه دارد. سرباز باید با از خودگذشتگی، جان عزیزترین فرد زندگیش، دختری که بعد از سالها انتظار موجب آرامش او و همسرش شده و مرگش نابودی زندگیش را به همراه دارد، به فرمانده اهدا کند. ماندن در این دو راهی اوج حکایت صبح بخیر است، نمایشی که کامبیز امینی، علی برجی، آذر سماواتی، شهرام مسعودی، آزیتا نوری وفا، بهار همتی و نگار همتی بازیگران آن را شکل می‌دهند.

◀️◀️◀️ نمایشی از دل یک داستان کوتاه
سیروس همتی را در اوج درگیری ذهنی، در خلوتی یافتم و در خصوص نمایشنامه از او پرسیدم؛ گفت: «حدود یک ماه و نیم مانده به جشنواره فجر سال 94، دبیر جشنواره از من خواست تا برای اجرای میهمان، کاری را آماده کنم و من داستان کوتاه صبح بخیر را که معتقد بودم قابلیت دراماتیک شدن داشت، طی 15 روز به شکل نمایشنامه درآوردم و کار را برای اجرا آماده کردم. اگرچه با توجه به زمان کمی که داشتیم از نظر خودمان کار خوبی در نیامد؛ اما با استقبال عمومی روبه‌رو شد تا جایی که در دو استان البرز و خراسان رضوی نیز روی صحنه رفت.»
وی افزود: «خیلی علاقه‌مند بودم که اینکار اجرای عمومی نیز داشته باشد؛ لذا با هماهنگی مدیریت تئاتر شهر این امکان برای ما فراهم شد و با تغییرات زیادی که در متن نمایشنامه و نیز دکور صحنه انجام دادیم کار دگرگون شده‌ای را آماده کردیم که امیدوارم مخاطبان آن را بپسندند.»
در گیرودار مصاحبه، دستیار کارگردان سیروس همتی را برای کاری خواست، از او جدا شدم و به سمت بازیگران نمایش رفتم.

◀️◀️◀️ علی برجی: فرمانده میدان
علی برجی این روزها به یک چهره نام‌آشنا و فعال برای اهالی نمایش تبدیل شده است او که هم اکنون نمایش جهشه را در تماشاخانه سرو کارگردانی می‌کند، در این نمایش در کنار کامبیز امینیان در نقش فرمانده ظاهر می شود.
در گوشه نظاره‌گر کار کامبیز امینیان بود که به سراغش رفتم.
در خصوص نقشش گفت: «واقعیت این است که بازیگر اصلی نقش فرمانده کامبیز امینیان است؛ اما چون ایشان در جشنواره فجر و نیز جشنواره فجر استانی درگیر کار دیگری بود، من به واسطه حضورم در تمرینها، جایگزین ایشان شدم.»
وی افزود: «در اجرای عمومی نمایش نیز با توجه به اینکه برخی روزها قرار است دو اجرا داشته باشیم، با تدبیر آقای همتی قرار شد یک روز در میان ایفای نقش کنیم.»
از برجی در خصوص ویژگی‌های نقش فرمانده در صبح بخیر پرسیدم، گفت: «این پرسوناژ ایفاگر نقش یک فرمانده جدی و منضبط است که خود را برای یک حمله به دشمن متجاوز آمادگی می‌کند و صدای آواز مرگ او را می‌آزارد.»
وی اضافه کرد: «من این متن را دوست دارم و احساس می‌کنم برای مخاطبان نیز جالب و جذاب باشد.»

◀️◀️◀️ شهرام مسعودی: مانده در دو راهی
شهرام مسعودی امسال را با یک تجربه بسیار خوب آغاز کرد و آن کارگردانی و بازی بسیار دیدنیش در نمایش بر پهنه دریا بود. او در این نمایش در نقش سرباز حاضر می‌شود. سربازی که در دوراهی مرگ فرمانده و مرگ دختربچه نازنینش قرار گرفته است.
مسعودی در خصوص این نقش گفت: «این نقش از خیلی وقت پیش به من پیشنهاد داده شد و من حدود چهار ماه درگیر آن بودم و خوشبختانه کار خوبی درآمده است.»
وی افزود: «این نقش بازیگر را به چالش می‌کشد و باید بر بدن زیاد کار کرد و خیلی خوشحالم که این نقش را بازی می‌کنم.»
از او پرسیدم، شما در بین اهالی تئاتر به عنوان یک بازیگر طنز شناخته شده‌اید، چه شد که تصمیم به ایفای این نقش گرفتید. گفت: «من کار طنز زیاد انجام داده‌ام و خیلی‌ها اعتقاد دارند که در نقشهای طنز خوب ظاهر می‌شوم؛ اما جالب اینجاست که من بیشتر جوایزم را از کارهای جدیم گرفته‌ام.»
وی افزود: «به نظر من یک بازیگر باید در هر ظرفی بگنجد و تک بعدی بودن را نمی‌پسندم هرچند با توجه به اینکه این نمایش قصه‌ای تلخ دارد. سیروس همتی از من خواسته تا رگه‌هایی از طنز در کار بگنجانم.»

◀️◀️◀️ و بازیگرانی که مصاحبه نکردند!
در تکاپو برای مصاحبه با کامبیز امینیان، آذر سماواتی و آزیتا نوری وفا بودم که یکی از دست‌اندرکاران نمایش اعلام کرد که آنان علاقه‌ای به مصاحبه ندارند.
نزد یکی از آنان رفتم و علت را جویا شدم، گفت: متأسفانه رسانه‌ها گاهی اوقات به دروغ از زبان ما مطلب می‌نویسند؛ لذا برای دوری از حاشیه سعی می‌کنیم از مصاحبه خوداری کنیم...
به عقیده آنها احترام می‌گذارم. با دست‌اندرکاران نمایش خداحافظی می‌کنم و مانند سایر علاقه‌مندان به تئاتر منتظر می‌نشینم تا روز یکشنبه، 21 شهریورماه تا اولین اجرای عمومی «صبح بخیر» را در سالن سایه نظاره‌گر باشم.

نیم نگاهی به فیلم سینمایی «زاپاس»
داستان مردی که قرار است مرد شود!
------------------------------------------------------------------------------
علی رحیمی
برزو نیک نژاد را باید در زمره کارگردانانی بنامیم که شهرتش در عرصه فیلم سازی را مدیون ورود به تلویزیون، به ویژه ساخت دو سریال پرمخاطب دردسرهای عظیم است.
نویسنده و کارگردانی که نامش با نگارش فیلم دودکش بر سر زبانها افتاد، با درد سرهای عظیم 1و 2 شهره عام شد و با ساخت فیلم «ناخواسته» خود را بر خواص سینمای ایران تحمیل کرد و نشان داد که ذائقه مخاطب را به خوبی می شناسد و می داند چگونه از معجزه تصویر برای انتقال معانی مدنظرش بهره ببرد و وقتی نامش به عنوان نویسنده و کارگردان فیلم «زاپاس» بر پرده سینما ظاهر می‌شود ناخودآگاه مخاطب را آماده تماشای روایتی می کند که قرار است از دل جامعه خیز بردارد، با پوست و استخوان عامه عجین شود و آنقدر ملموس، ساده و بی پیرایه به ترسیم داستان بپردازد که هر مخاطبی بتواند با آن همزادپنداری کند و این همان چیزهایی ... دیدن ادامه ›› است که فیلم های نیک نژاد را دوست داشتنی و لذت بخش می کند، حتی اگر خواص سینما حرف دیگری داشته باشند.
فیلم زاپاس نیز با همین محتوا شکل گرفت، فیلمی عامه پسند با تاکیدی خاص بر کمدی اجتماعی و به دور از دیالوگها، شوخی ها و کلمات سخیف و لوده، که در آن کارگردان قرار است یکی از خصلت‌های پسندیده جامعه ایرانی یعنی مردانگی را با ظرافت های معرفتی و تلنگرهای عاشقانه اش بازتعریف کند.
داستان حول یک رسم فرضی در شهری که آنهم می توانست فرضی باشد –اما عرق به زادگاه باعث شد نام «رامیان» بر آن نهاده شود- شکل می گیرد. در این رسم ماندگار هر جوانی برای اثبات مردانگی باید از یک بلندی به تالاب بپرد و همین موضوع دستمایه شروع داستان مردی می شود که در سنین میانسالی هنوز جرات پریدن در تالاب را نکرده و به قولی هنوز مرد نشده است.
نیک نژاد برای اثبات عدم وجود این صفت در او، شروع به پردازش داستانکهای مختلف می کند که در جریانی به هم پیوسته شاکله اصلی فیلم را توصیف می کنند.
در اولین داستانک تیم دسته سومی شهر با سرمربیگری او موفق به صعود به لیگ دسته دوم می شود اما از بد روزگار یکی از بازیکنان اصلی تیم در آخرین دیدار و زمانی که با رشادت قصد دارد مانع گلزنی حریف شود در یک سانحه از ناحیه تاندون پا مصدوم می شود و پزشکان او را از ادامه فوتبال حرفه ای نهی می کنند. سرمربی که شوهر خاله و نامزد دختر اوست پس از اطلاع از ماجرا او را از تیم خط می زند و به دنبال یک جایگزین مناسب برایش می‌گردد و حتی با این احتمال که شاید این صدمه در زندگی خصوصی او نیز تاثیرگذار باشد مانع از عقد او با دخترش می شود و برای حذف کامل او از ذهن دختر، در تلاش برای جایگزینی پسر برادرش می شود.
از دیگر سو این سرمربی برادری دارد که همسر خود را از دست داده و قصد پیدا کردن جایگزینی برای اوست اما او تنهایی پدر را بهانه می کند تا او را نیز از اینکار منصرف نماید.
او حتی تلاش و جدیت بازیکنان تیم در صعود به لیگ دسته دوم را نیز نادیده می گیرد و هدایا و پولهایی که به باشگاه تزریق می شود را دپو می کند.
نیک نژاد داستان بی معرفتی این سرمربی را تا آنجا عمق می دهد که او به عشق و علاقه دخترش، انتظارات همسرش، حتی علاقه پسرش به مدل مو، پشت پا می زند و ...
داستان در یک چشم انداز کلی مردانگی پنهانی را با تاکید ویژه بر مناعت طبع و بزرگ منشی از همان خلق و خوهایی که هر خانواده ای از بزرگش انتظار دارد، مستتر کرده است؛ صفتی که بی شک مخاطب عام به آن اهمیت زیادی قائل است و به آن احترام می گذارد اما اینکه چطور این هدف متعالی بر صفحه سینما ظاهر می‌شود و فریم فریم ذهن مخاطب را درمی‌نوردد، موضوع دیگری است که به نظر می رسد کارگردان از آن غفلت کرده است تا آنجا که بسیاری براین نظرند که نیک نژاد برای جذب مخاطب، بیش از آنکه به عنوان یک فیلمساز به استانداردهای سینمایی وفادار باشد و بر آنها تاکید کند، بر ذائقه مخاطب آنهم با تجاربی که از تلویزیون به ارث برده است، تکیه دارد.
او حتی برای تحقق این هدف پای چهره‌های خوشنام و سرشناس سریالهای تلویزیونی را هم با همان سبک و سیاقی که مردم در سریالها به خاطر سپرده اند به میان می‌کشد تا با بهره‌گیری از آنها سیل مخاطب را به سمت گیشه‌های سینما گسیل کند و حتی در ورود مخاطب نیز تا حدودی موفق عمل می کند اما نمی تواند تماشاگران را 70 دقیقه بر روی صندلی سینما میخکوب کند؛ و اصلی ترین دلیل آن تاکید بیش از حد بر قالبهای فیلمهای تلویزیونی است نکته ای که براحتی می توان از روی قاب های کلاسیک، فرمهای ساده و خط سیر مستقیم داستان به خوبی درک کرد.
او حتی زمانیکه فیلم در میانه راه وارد چندگانگی می شود و خیلی از مخاطبان سردرگم این سوال هستند که این فیلم در مورد چه کسی است؟ نمی تواند با خلق فراز و نشیب های غیرمنتظره و جذاب، قاب های پیچیده و فرم های خاص سینمایی مخاطب را بر صندلی نگه دارد و خط سیر داستان شیب ملایمی را تا انتها طی می کند.
این مسائل در کنار حاشیه های بی موردی که نیک نژاد بی دلیل بر فیلمش تحمیل می کند از جمله انتخاب نام زادگاهش به عنوان جغرافیایی که فیلم در آن شکل می گیرد بدون آنکه هیچ وجه مشخصی از فرهنگ، زبان، لباس، آداب و ... شهر در فیلم دیده می شود، نوع گریم بازیگران زن که کاملا با زنان اهالی شهر متفاوت است، بگومگوهای پرحجمی که مختص سریالهای تلویزیونی است و ... در نهایت فیلمی کسالت آور در معرض دید عموم قرار می دهد که در اواسط فیلم رغبت تماشا را از مخاطب می گیرد، تا آنجا که برخی حتی زحمت تماشای داستان را تا انتها به خود نمی دهند.
با این وجود باید به کارگردان زاپاس دست مریزاد گفت. کارگردانی که بی شک هدفی متعالی و شریفی برای فیلم خود ترسیم کرد و به دور از بی حرمتی ها، لودگی های هرزه، کمدی‌های سخیف و... قصه ای را به سینما هدیه داد که حداقل امتیازش آشتی خانواده ها با سینماست، حتی اگر ثمره ای بر اندوخته های آنها اضافه نکند.

نگاهی به نمایش «گلدونه خانم»
زخمهایی که تاریخ مصرف ندارند


#علی رحیمی
خبرگزاری تسنیم( ۱۷ خرداد ۱۳۹۵)

این هفته شاهد روزهای پایانی، آخرین اجرای نمایش «#گلدونه خانم» اثر مشهور اسماعیل خلج هستیم؛ نمایشی که به واسطه نوع نگاهش به پدیده سلطه ... دیدن ادامه ›› بر زن، از سال 1351 تاکنون بارها مورد توجه کارگردانان تئاتر قرار گرفته است و این بار نیز #النا آهی و گروه داکا تصمیم گرفتند پس از 4دهه بار دیگر آن را به روی صحنه ببرند؛ هرچند اجرای مجدد این نمایشنامه، زیاد باب میل منتقدان نیست و برخی با این ادعا که تاریخ مصرف این نمایش گذشته است، بر آن خط بطلان کشیدند.

این گروه از منتقدان معتقدند که این نمایش در حقیقت تجلی‌گر دوران زوال مردسالاری و ورود بی مقدمه تفکرات فمینسیم در کف جامعه، با نگاهی عمیق به چهره زن به عنوان موجودی استثمار شده و رنج کشیده در 2 دوره سلطه و پساسلطه است و اگرچه در اولین اجرای خود در دهه 50 بحث‌های زیادی را در میان روشنفکران آن روزگار برانگیخت، اما تکرار آن بعد از 40 سال، هیچ سنخیتی با جامعه معاصر و دغدغه‌های فردی، سیاسی و اجتماعی آن ندارد و یک نمایشنامه تاریخ مصرف گذشته غیرضروری محسوب می‌شود.

این نگاه تک بعدی اگرچه به ظاهر غیرقابل انکار است اما وقتی ژرف‌تر به اتفاقات حادث شده و دیالوگهای رد و بدل شده در نمایش می‌نگریم، در لابه‌لای آنها به انبوه زخمهایی می‌رسیم که در بطن زندگی غیرعقلانی حاکم بر طبقه پایین جامعه مستترند، زخم‌هایی که تاریخ مصرف ندارند و بر هر زن و شوهری که در زندگی زناشویی نمی‌توانند به درک متقابل برسند، مستولی می یابد؛ نکته‌ای که راز زنده ماندن این نمایشنامه را در این سالها نمایان ساخته است: زندگی پساسلطه... .

در حقیقت «گلدونه خانم»، راوی سه نوع دغدغه حاکم بر زندگی زناشویی عامه یعنی پول، کار و فرزند است که از زبان سه مرد تنها که در قهوه‌خانه‌ای در حاشیه شهر به دنبال راهی برای برون‌رفت از مشکلات به یکدیگر پناه آورده‌اند نقل می شود:

اولی صاحب قهوه‌خانه، احمدآقا است، مردی که به دنبال سیل و نابودی زمین کشاورزی، برای کار، روستا را ترک کرده و در حاشیه شهر، قهوه خانه زده است و مدتهاست که با همسر و فرزندانش از طریق نامه ارتباط می‌گیرد.

دومین نفر آقا باقر، مرد بیکاری است که با دغلکاری و فریب زندگی می‌گذراند و برای جلب ترحم، به دروغ مدعی است زن و فرزندی دارد که به واسطه بیکاریش از او جدا شده‌اند.

و بالاخره سومین مرد آقا رضای پیازفروش است که به دلیل بچه‌دار نشدن، زنش او را رها کرده و تنها زندگی می‌کند.

در بطن دیالوگهای این سه مرد، دیالوگهای همسران آنها قرار گرفته است. زنانی که اجازه ورود به اصل نمایش را ندارند و تماشاچی، دغدغه‌های آنها را فقط در رویای این سه مرد و آنهم در یک کاراکتر به نام گلدونه می شنود: گلدونه همسر آقا باقر، زنی خانه دار و ساده است که تمام دغدغه شان در نبود پشتیبان خلاصه می شود و در نامه ای به احمد آقا تلویحا تهدید می‌کند که اگر از زندگی پشتیبانی نکند، خودش اختیار خانه را در دست می‌گیرد.

گلدونه همسر رویایی آقا باقر نیز زنی است که به دلیل بیکاری همسر، از او جدا شده و با کار در خانه دیگران زندگی می‌گذراندو بالاخره سومین زن، گلدونه همسر آقارضاست که پس از جدایی از همسر و نبود کار مناسب برای امرار معاش، راهی جز تن فروشی ندارد و در هیبت یک زن معروفه زندگی می‌گذراند.

دیالوگها حکایت از پایان عصر سلطه مردان دارد، عصری که مردان به واسطه یک قرارداد اجتماعی نانوشته، وارث شغل پدر می‌شدند و تامین اقتصاد خانواده را به عنوان مهمترین رکن بقا در اختیار می گرفتند. با فرزندآوری قدرت خود را افزایش می دادند و در نتیجه ثروت و قدرت بیشتر، از احترام بیشتری نیز برخوردار می شدند، اما در یک فرآیند غافلگیرانه ابزارهای سلطه را از دست می دهند و چاره ای جز تسلیم و تقسیم قدرت با شریک زندگی ندارند.

با کاهش قدرت مرد در خانواده، زن دم از استقلال می زند و به مرور از زیرسلطه خارج می‌شود. اما در مسیر خروج از سلطه، دو راه پیش رو دارد: یا بماند و به همسرش در اداره زندگی کمک کند و یا همانگونه که اسماعیل خلج مطرح می‌کند ناآگانه و بی مقدمه مسیر آزادی، گسست زناشویی و طلاق را در پیش گیرد.

به نظر می رسد راه اول برای #خلج دغدغه ای ایجاد نکرده است که به راحتی از کنار آن می گذرد و تاکیدش را بر عواقب راه دوم می گذارد: زنی که از سلطه شوهر رها شده و به آزادی رسیده است و در دوران پساسلطه قرار است برای خود یک زندگی بهتر از قبل به وجود آورد و با این تفکر پس از سالها زندگی در محیط بسته خانه، ناآگاهانه وارد جامعه می شود. جامعه‌ای که هنوز مردها نگاهی سلطه جویانه به زن دارند و این یعنی آزادی از یک مرد و اسارت در دستان مردان دیگر، همان نکته‌ای که زری نمایش «گلدونه خانم» در پرده آخر از آن حکایت کرد.

در حقیقت زری نمایش، همان گلدونه خانم است که در خیال آقاباقر دم از استقلال زد، در خیالات احمد آقا به دنبال کار رفت و سرانجام در خیالات آقا رضا، به هیبت یک روسپی درآمد. تن فروشی که اگرچه آقا رضا میل به بازگشت او دارد اما روی بازگشت به خانه را پیدا نمی‌کند.

خلج در آخرین پرده نمایش نیز تلنگر دیگری به مخاطبان می زند. سوالی که در «سقوط زری» مستتر است: چرا اگر مردی در جامعه هوسباز باشد گناهی مرتکب نشده و به راحتی در خانه و جامعه قدم می گذارد اما زنی که برای امرار معاش مجبور به تن فروشی است، سقوط کرده است؟!! چرا فرهنگ عامه در حفظ حریم‌ها عدالت را نمی‌پذیرد؟

بی‌شک گلدونه خانم، داستان یک فقر فرهنگی است که سالیان سال است زیرساخت‌های آن مهیا نشده‌اند و تا زمانی که عموم به آن درجه از عقلانیت نرسیده باشند که پایبند اصول فرهنگ دینی نابمان گردند نمی‌توان برای آن تاریخ مصرفی پیشنهاد داد.

نگاهی بر نمایش «#گرگ دختر»
زورآزمایی عشق و قدرت

#علی رحیمی
خبرگزاری تسنیم (۱۱ خرداد ۱۳۹۵)

مردان روستا دل در گرو دختری داده‌اند که در اعتراض به رفتار خشن آنان در کشتار حیوانات، به گوشه‌ای از جنگل پناه برده و از مردم دوری می‌کند؛ اما در دل جنگل متوجه حضور نامریی چوپانی به شمایل پلنگ می‌شود که به عشق نی‌نوازی دختر آرام آرام پایش را در محیط زندگی او می‌گذارد و در نهایت پیوند عاشقانه مینا (گرگ دختر) و مرد پلنگ چهره شکل می‌گیرد. مردان روستا که حاضر به تحمل این عشق آرمانی نیستند به فکر از بین بردن عاشق می‌افتند و در نهایت تراژدی ... دیدن ادامه ›› مرگ خلق می‌گردد.

این خلاصه‌ای از نمایش «گرگ دختر» است، نمایشی که این روزها به کارگردانی «#عباس عبدالله زاده» در تماشاخانه #سنگلج روی صحنه است.

جانمایه این نمایش، داستانی کهن از مردم مازندران در خصوص عشق یک پلنگ به دختری به نام میناست که عبدالله‌زاده با افزودن داستانکهایی برآن، در ظاهر بنا دارد ضمن بازسازی این داستان فولکلوریک، مخاطب را نیز با فرهنگ بومی مازندران و برخی آداب و رسوم آن منطقه از جمله بازی زوندی، قاشق زنی و ... آشنا کند؛ اما با نگاهی عمیق‌تر به‌راحتی می‌توان بر تأکید نمایش بر «یکه سالاری یا اتوکرات» در جامعه سنتی ایران -نه در مفهوم فردی که قدرت را به زور کسب کرده است؛ بلکه در مفهوم فردی که قدرت خود را به واسطه رسوم و سنتهای اجتماعی کسب کرده است- و زورآزمایی آن با عشق صحه نهاد.

عبدالله زاده خیلی ظریف و هوشمندانه در صحنه‌های اولیه نمایش این تفکر را به مخاطب القا می‌کند که هرکس به واسطه میزان قدرتی که جامعه برایش متصور است، مورد احترام سایرین قرار می‌گیرد. حال این ویژگی می‌تواند به واسطه مرد بودن برای زنان باشد یا به واسطه توان یک مرد در کشتن حیوانی قدرتمند باشد نسبت به سایر مردان.

وی برای تداعی این موضوع در ذهن مخاطب، در گام اول با ایجاد تغییر در لباس مردان روستا و مزین نمودن آنها به مهم‌ترین حیوان شکار کرده، جایگاه سلسله مراتب قدرت در روستا را به نمایش می‌گذارد و در ادامه داستانکهایی از این نمایش را به همین موضوع اختصاص می‌دهد: تغییر رئیس شکارگران روستا، خوشحالی زاید الوصف دختری که قرار بود با رئیس شکارچیان ازدواج کند، نوع نگرش سایر دختران روستا به ازدواج دختر و ... از جمله داستانکهایی بودند که به منظور هدایت نگاه مخاطب به این سمت به نمایش درآمدند؛ و در دل القای همین تفکر است که واقعیت اصلی داستان یعنی عشق -نیرویی که به راحتی هر قدرتی را به تعظیم وا‌می‌دارد- رخ می‌نماید.

در حقیقت عبدالله زاده در این نمایش به دنبال زورآزمایی عشق و قدرت است و می‌خواهد مخاطب را به این درک برساند که عشق از جایگاه والاتری نسبت به قدرت برخوردار است و این موضوع در پرده‌ای که «گرگ دختر» شرط می‌گذارد که راه قبول ازدواج، شکار پلنگ است و تصادم این موضوع با حضور نامرئی چوپانی به شمایل پلنگ -که پس از کشته شدن گوسفندانش از دیار خود خارج شده و به عشق نی نوازی گرگ دختر آرام آرام پایش را در محیط زندگی او می‌گذارد و عاشقش می‌شود- به اوج خود می‌رسد.

تصادم این دو رویداد از صحنه‌های منحصربه‌فرد این نمایش محسوب می‌شوند و در هر دو صحنه عشق بسان یک نیرویی پرتوان رخ می‌نماید، به ویژه در صحنه دوم که چوپان عاشق گرگ دختر می‌شود چرا که گرگ و چوپان دشمنان قسم خورده یکدیگرند و این تضاد وقتی به پیوند عاشقانه آنها مبدل می‌گردد به نوعی می‌تواند نشانه صلح در طبیعت نیز لقب گیرد و این اصلی‌ترین نتیجه داستان فولکلور یک خطی مازنی‌هاست و بی‌شک پایان نمایش در همین بخش، می‌توانست ایده‌الهای مثبتی را به مخاطب القا کند اما عبدالله زاده پا را از واقعیت داستان هم فراتر می‌نهد و در صحنه‌های نهایی با بهره‌گیری از قدرت کاریزماتیک «ببری» بار دیگر «قدرت» را به جان «عشق» می‌اندازد. هرچند در این رقابت ناجوانمردانه نیز گرگ دختر پس از قتل چوپان توسط مردان روستا، خودکشی می‌کند و نشان می‌دهد که عشق همچنان پایه‌های اصلی زندگی است.

به هر تقدیر، نمایش گرگ دختر را باید یک تعبیر خلاقانه از یک روایت تاریخی نام نهاد که جلوه‌های از واقعیت روحانی حاکم بر زندگی گذشتگان را به تصویرکشید. واقعیتی که با اندکی تأمل می‌تواند برای امروزمان نیز درس عبرتی محسوب شود.

«بر پهنه دریا»، نمایشی ایرانی برای مخاطب ایرانی

#علی رحیمی
خبرگزاری تسنیم (۰۹ خرداد ۱۳۹۵ )

آنهایی که فعالیت‌های تئاتری #شهرام مسعودی را دنبال می‌کنند، بی‌شک خوب می‌دانند که دغدغه اصلی او تلاش در جهت پیوند تفکر غرب با فلسفه نمایشهای ایرانی است و سبک و سیاق فعالیتهایش در این حوزه – فارغ از اینک تا چه حد در این امر موفق بوده - بر همین ایده‌آل ... دیدن ادامه ›› استوار است.

نمایش «بر پهنه دریا» نیز از این قاعده مستثنا نیست و مسعودی سعی کرده است با نیم‌نگاهی بر نمایشنامه قابل تأمل «بر پهنه دریا» اثر میراسلاو مرژوک لهستانی و پیوند آن با نمایشهای تخت‌حوضی که یکی از جذاب‌ترین و پرمخاطب‌ترین نمایشهای کمیک ایرانی محسوب می‌شوند، یک نمایش خاص به صحنه آورد؛ نمایشی که ایرانی بودنش بیشتر از غربی بودنش به چشم می‌آید.

در حقیقت ظرف نمایش همان داستان مرژوک است، سه نفر کشتی شکسته که #بر پهنه دریا به شدت گرسنه می‌شوند و خیلی دموکرات تصمیم می‌گیرند یک نفر را به قید قرعه قربانی کنند و بخورند و ...؛ با این تفاوت که مظروف کاملاً متفاوت و به زیان دیگر «بومی» شده است و لحظه‌لحظه آن یادآور نمایشهای تخت حوضی است. به عبارتی نمایش «بر پهنه دریا» پیش از آنکه بخواهد به مخاطب تلنگری در خصوص حقیقت وجودی انسان در شرایط سخت بزند، دغدغه ایرانی کردن نمایشهای غربی دارد و به دور از انصاف است اگر بگوییم در این هدف ناموفق عمل کرده باشد.

مسعودی برای تحقق این هدف ابتدا با حفظ تم اصلی داستان، محتوا را جزءبه‌جزء تغییر داد و با ورود صحنه‌ها و دیالوگهای خاص ایرانی و زیر ذره‌بین قرار دادن مسائل سیاسی و اجتماعی روز سعی می‌کند نمایش‌نامه جدیدی به منصه ظهور درآورد. خودش در این خصوص می‌گوید: «من از داستان اصلی فقط ظرفی را گرفتم و مظروف کاملاً متفاوت است. من کاملاً نمایشنامه مرژوک را بازنویسی کردم و دگرگونی‌های زیادی در داستان اصلی ایجاد نمودم».

وی در ادامه این تفکر خلاقانه، با دگرگون‌سازی سه شخصیت اصلی داستان #مرژوک - سوسیالیسم، دموکرات و لیبرالیسم - که هیچ سنخیتی با احوال مخاطب عام ایرانی ندارند و ورود دو شخصیت دوست‌داشتنی نمایشهای تخت‌حوضی یعنی ارباب و غلام سیاه که اولی نماینده قشر مرفه و دومی نماینده قشر فقیر جامعه‌اند، در کنار جوان تحصیل‌کرده‌ای که یادآور منش‌های اپورتونیسم (فرصت‌طلب) در جامعه است و بهره‌مندی از یک دکور کاملاً ساده و به دور از هیاهو که یکی از نمادهای نمایشهای تخت‌حوضی محسوب می‌شود؛ ذهن مخاطب را درگیر یک نمایش کاملاً ایرانی با دیالوگها و شخصیتهای ایرانی می‌کند تا مخاطب فراموش می‌کند این اثر چکیده‌ای از نمایشنامه مرژوک است.

مسعودی حتی برای حفظ مخاطب و ایده آل‌هایش، در نتیجه داستان نیز دست می‌برد و سعی می‌کند چیزی را نشان دهد که مخاطب آن را بفهمد و بپذیرد. خودش در این خصوص می‌گوید: «نفس فلسفه خوردن براثر گرسنگی در آیین ما نمی‌گنجد و مخاطب ایرانی، خوردن یک انسان به خاطر گرسنگی را نمی‌پذیرد و نیاز بود که دلیلی قانع‌کننده تر و فراتر برای توجیه داستان پیدا کنیم و در حقیقت «الماس» داخل شکم غلام سیاه راهی برای برون‌رفت از این دغدغه بود».

با چنین رویکردی در نهایت شالکه داستان به نحوی شکل می‌گیرد که نه به عدالت تاریخی مرژوک صدمه وارد شود، نه فضای بی‌رحم جوامع دموکراتیک از نظرها دور بماند و نه له شدن طبقه پایین جامعه زیر لگام طبقه مرفه؛ حتی نقش و جایگاه گروههای اپورتونیسم (فرصت‌طلب) نیز به قوت خود باقی است اما آنچه به نمایش نهاده می‌شود یک تئاتر ایرانی با تمامی مؤلفه‌هایی است که مخاطب ایرانی انتظار دارد.

نگاهی به فیلم «#رسوایی ۲»
درون‌مایه‌ای که بوی انسان تک ساحتی #مارکوزه می‌دهد


#علی رحیمی
خبرگزاری تسنیم (۰۶ خرداد ۱۳۹۵)
چند روزی است که قسمت دوم «رسوایی» مسعود ده نمکی رنگ پرده سینما به خود دیده است و این بار هم از همان روز نخست با استقبال گرم عموم روبرو شد؛ استقبالی که بار دیگر نشان داد ایده‌های خلاقانه‌ مسعود ده‌نمکی برای مردم که به نوعی مهم‌ترین داوران یک فیلم معرفی می‌شوند، قابل ستایش است و نسل امروز مسعود ده‌نمکی را نه یکی روزنامه‌نگار باهوش؛ بلکه یک چهره نام آشنا و توانمند در سینمای ایران می‌داند. چهره‌ای که بسان یک روزنامه‌نگار خلاق آسیب‌های ... دیدن ادامه ›› اجتماعی را کنکاش می‌کند و حرفهایش همان حرفهایی است که مردم یا جرأت بیان آن را ندارند و یا در دوردستها به دنبال آن هستند. حرفهایی از دل عقلانیت - یکه گمشده دنیای ماشینیسم کنونی- با همه ابعاد وجودیش.

فیلم «رسوایی 2» منبعث از همین بینش است با این تفاوت که مسعود ده‌نمکی که تا دیروز تیررس نگاهش را - بی‌توجه به ریشه‌های بروز رفتارهای غیرعقلانی- به سمت ناهنجاری‌های اجتماعی مبتلابه عموم نشانه گرفته بود، این بار انگشت اشاره خود را به سمت علل بروز رفتارهای غیرعقلانی و یا به قول هربرت مارکوزه (1979- 1898)، فیلسوف آلمانی مکتب انتقادی، چرایی «غیرعقلانی بودن عقلانیت» در جامعه امروز نشانه گرفته است.

#ده‌نمکی در «رسوایی 2»، جامعه امروز را به شهری درآمیخته با بمباران تبلیغات، مردم گرفتار در هیجانات کاذب و زودگذر و ساختمانهای سربه فلک کشیده تشبیه می‌کند و معتقد است که در این هیاهو قدرت تفکر از مردم گرفته شده و مردم غرق در نیازهای روزمره شده‌اند و این همان تفکری است که بارها اندیشمندانی همچون مارکوزه در کتب و مقالات مختلف گوشزد کرده بودند و به نظر دور از ذهن نیست اگر بگوییم که این روزنامه‌نگار خلاق دیروز با خوش سلیقگی ریشه‌های تفکراتی همچون انسان «تک ساحتی» را در ستون فقرات این فیلم گنجانده باشد.

فیلم با سکانسهای بی‌مقدمه، سریع و پی‌درپی آغاز می‌شود از هیاهوی مردم، برجهای بلند، بمباران تبلیغات تا نمایش اعدام دو شرور قاتل که پس از آدم‌ربایی یک دختر جوان، در درگیری با یک آمر به معروف، وی را به قتل می‌رسانند و قرار است حکم اشد مجازات (اعدام) برای آنان اجرا شود. در نهایت این بخش از فیلم با اقدام ارزشمند همسر شهید آمربه معروف با بخشش قاتلان ادامه می‌یابد.

در تمامی این سکانسها مسعود ده‌نمکی با ظرافت خاصی تماشاچیان حادثه را در هیاهویی به دور از منطق و تعقل به نمایش می‌گذارد. گروهی که به دنبال شنیدن آهنگی منظم و یکنواخت از سوی مسئولان و ‌رسانه‌ها، اختیار عمل از کف داده‌اند و به تعبیر مارکوزه «تک ساحتی» شده‌اند.

با ورود شیخ یوسف، روحانی عارف مسلک و روشن ضمیری که مخاطبان پیگیر فیلمهای ده‌نمکی با اخلاق و رفتارش در فیلم «رسوایی 1» آشنا شده بودند، اولین تلنگر به مخاطبان زده می‌شود. او در دیالوگهای کوتاه و تأمل‌برانگیزش با بیان نکاتی همچون:

- دقیقاً نمی‌دانم که این آقا (منظور شرور محکوم به مرگ است) چه کرده و چرا کرده!!؟
- این جماعت آمده‌اند عبرت بگیرند؛ انگار عشرت گرفته‌اند.
- خیلی وقت است که می‌خواهیم ریشه‌ای کار کنیم؛ اما می‌ترسم نه در این کشور ریشه‌ای بماند و نه ریشی.
-آنقدر که ساختمانها قد کشیده‌اند، عقلها قد نکشیده‌اند
-در شهری که رحم نباشد باید منتظر عذاب الهی بود.
-همه ما مجرمیم، اما دستگیر نشده‌ایم.
و ... .

توده‌های مملو از هیجانات کاذب را که در هیاهوی اعدام دو شرور به شور و شادی مشغولند را به تفکر، در خصوص ریشه‌های بروز این جنایت، علل و عوامل آن و نقشی که مسئولان و سایر مردم در بروز این چنین حوادثی دارند، دعوت می‌کند و در نهایت با بیان اینکه «به خودتان تکان بدهید تا خدا تکانتان نداده» خطر انحطاط عقلانیت در جامعه را گوشزد می‌کند. هر چند برخی او را جدی نمی‌گیرند و برخی نیز با تعبیر غلط از حرفهای شیخ یوسف و شایعه وقوع زلزله و عذاب دستمایه شروع داستان را فراهم می‌کنند.

نکاتی که حاج یوسف - که در جایگاه «نیروهای رهایی‌بخش» در نظریه انسان «تک ساحتی» مارکوزه ایستاده - در بدو ورود مطرح می‌کند و واکنش مردم به آن، هر کدام در جای خود تداعی‌گر جامعه‌ای غیرعقلانی با مردمی غیر‌منطقی و خواب زده است که بی‌توجه به دلایل و ریشه‌های بروز بداخلاقی‌های اجتماعی، نقش کارگردانان این ورطه و نقش رسانه‌ها و تبلیغات در جهت دادن به آنها، به دنبال راهی برای ارضای هیجانات کاذب هستند و صحنه اعدام یک همشهری به نوعی یک سرگرمی است، نه یک اقدام عبرت‌آموز.

نگاه غیرعقلانی به مسائل اجتماعی را ده‌نمکی به صورت کاملاً شفاف و صریح در چند سکانس دیگر این فیلم هم به نمایش گذاشته است تا به مخاطب تفهیم کند در این شهر، ماشینیسم با تمام آسایش و آرامشی که به واسطه حضور تکنولوژی به وجود آورده، توده مردم را غرق در امیال و خواستهای کاذب و لحظه‌ای کرده است و مسئولان نیز که این آب گل‌آلود را به بهترین فرصت جهت حفظ وضع موجود می‌دانند، از یکسو با بمباران تبلیغات، مدیریت صنعتی و الگوهای فکری غیرانتقادی قدرت تفکر و تعلق را از توده مردم ستانده و از سوی دیگر با اجرای شیوه‌های نوینی از نظارت اجتماعی و حذف معترضان، منتقدان و مخالفان، در نهایت توده‌ای یک دست و همرنگ و از همه مهمتر سرگرم در نیازها و خواسته‌های کاذب به وجود آورده‌اند. پیامد چنین وضعی، همانی است که مارکوزه در کتاب معروف خود «انسان تک ساحتی» حذف اخلاق از زندگی اجتماعی عنوان می‌کند.

شوک عذاب تلنگری برای بیدار باش ابتدایی

سکانسهای بعدی فیلم روایتگر تقابل توده با شوک عذاب است. شوکی که با تعبیر غلط از سخنان شیخ یوسف زلزله‌ای مرگ‌آور تعبیر شد و شهر را به دلهره انداخت. مسئولان که درصدد حفظ وضع موجود هستند در گام اول سخنان این پیر عارف را مضحک می‌خوانند و با بهره‌مندی از توان تکنولوژیک و شیپور رسانه‌ای مدام این تفکر را در «توده» القا می‌کنند که نباید این گونه حرفهای خیالبافانه را جدی گرفت. حتی برای مقابله با حاج یوسف - به عنوان یک نیروی رهایی‌بخش مخالف - طرح مذاکره و حتی زندان را پیش‌بینی می‌کنند؛ اما تلنگر حاج یوسف محکم‌تر از آن بود که مسئولان می‌اندیشیدند و در یک آن تشویش و اضطراب جامعه را فراگرفت.

زمان ثانیه به ثانیه می‌گذرد و تفکر و تعقل لحظه به لحظه توده یک دست و هماهنگ را به گروههای متفکر تبدیل می‌کند. دگردوستی بار دیگر در جامعه هویدا شد و همگان به یک وحدت رویه برای مقابله با حادثه می‌رسند و آن فرار از مهلکه است. هرچند به یکباره با پایان زمان اعلام زلزله، انقلاب تعقلگرایی در نطفه خفه می‌شود؛ حاج یوسف از نظرها محو می‌شود و زندگی به حالت اولیه درمی‌آید. انگار هیچ اتفاقی نیافتاده و این همان نکته‌ای است که مارکوزه در کتاب «انسان تک ساحتی» بارها برآن تاکید کرده است:

«تا هنگامی که دریافت ذهنی افراد جامعه حقیقت اوضاع را نشناسد و کارهایی را که صورت می‌گیرد از کارهایی که منع و جلوگیری می شود تمیز ندهد به فرض وقوع حادثه‌ای، ظهور تغییرات در کیفیت جامعه امکان پذیر نیست».

مسعود ده‌نمکی همسو با مارکوزه به زیبایی این نکته را نیز در ذهن مخاطب القا می‌کند و بی‌شک حتی اگر فیلم با سکانس شکست نظرات حاج یوسف از سیاستهای ناجوانمردانه مسئولان و خروج وی از جامعه به پایان می‌رسید، می‌توانست ذهن مخاطب را تا مدتها درگیر کند؛ اما ده‌نمکی هدف دیگری دارد. او مخاطبان را با این همه درگیری‌ها، تشویشها و اضطرابهایی که ماحصل دیالوگهای کوتاه و تأمل‌برانگیز و تصاویر سریع، پی‌درپی و کوتاه بود، بر صندلی میخکوب می کند تا راه رهایی از زوال عقلانیت را نشان دهد.

بازگشت به فرهنگ دینی

در سکانس نهایی فیلم، بار دیگر ورق بر می‌گردد و مردم خشنود از وضع موجود، به یکباره خود را در معرض خطر جدی زلزله می‌بینند. شهر به لرزه در می‌آید، سکوت همه جا را فرا می‌گیرد و بار دیگر راه فرارها به بوته آزمایش گذاشته می‌شود؛ اما انگار این زلزله با زلزله شایع شده تفاوت دارد.

ده‌نمکی در این فیلم فرار از هیجانات کاذب را بازگشت به فطرت وجودی انسان و دین‌باوری می‌داند و معتقد است که برای رهایی از زندگی پوچ و بی‌مفهوم امروز نیاز است تا بار دیگر به فرهنگ دینی تمسک جوییم.