نگاهی به نمایش «پناهکاه»
شکل تازه‌ای از احترام به مخاطب/منتشر شده در رسانه‌ی سینما سینما
سارا کنعانی

تأثیر کرونا بر هنر تئاتر خیلی بیشتر از چیزی بود که خیال می‌کردیم. بعد از اینکه مدت زمان زیادی از آخرین پیک آن گذشت و گروه‌های تئاتری به اجرا بردن کارهای تازه امیدوار شدند، نوعی آسیب پنهان، به درصد قابل توجهی از آنها خدشه وارد کرد، بدون اینکه به آن آگاه باشند. آسیبی که به زعم نگارنده انکار شدنی نیست، اینگونه نام‌گذاری می‌شود: «سهل‌انگاری تئاتر و کفایت به اقلیت‌ها». به بیان دقیق‌تر ما با تعدادی از آثار مواجه شدیم که دست اندرکاران آن پنداشته بودند مخاطب، بیش از دو سال است که به جبر پاندمی از تماشا محروم بوده و حالا که قرار است دوباره پای او را به سالن‌ها باز کرد، ذهن او هر خوراکی را پذیراست و نیازی به صرف هزینه‌ خاصی نیست. این‌چنین شد که هر بار نور تماشاچی رفت و صحنه روشن شد، سعی کردیم با دکوری که نبود، بازیگرها را در لباس‌هایی که مشخص بود فکر چندانی پشت‌شان نیست، تماشا کنیم و تنها چیزی که نقطه اتصال‌مان را به اثر نحیف هنری جلوی چشم‌هایمان نگه می‌داشت، خود هنر بازیگری بود ... دیدن ادامه ›› و دیگر هیچ.
حالا در همین بحبوحه، نمایشی روی صحنه سالن ناظرزاده تماشاخانه ایرانشهر در حال اجراست که در اولین نگاه با مشاهده دکوری که برای آن ساخته شده (و نه اینکه صرفا جور شده باشد، بلکه طراحی و تولید شده) حس نابی از احترام به مخاطب را درک می‌کنیم. در کنار آن، لباس بازیگران نیز با اینکه ابتدا خیلی ساده جلوه می‌کند اما با گذشت چند دقیقه به هماهنگی آن با جهان کلی اثر و فضای داستان پی می‌بری و الهام شعبانی (طراح لباس) را تحسین می‌کنی که چگونه با انتخاب هوشمندانه‌ی انواع جین برای پوشش بازیگران، به عنوان یک لباس جهانی و بی‌وطن که در همه کشورها پیدا می‌شود، لامکان بودن داستان را به مخاطب گوشزد کرده است.
اما طراحی صحنه و لباس، تنها مزیت‌های «پناهکاه» نیستند، بلکه این خود نمایشنامه و بازی‌هاست که تو را یک ساعت و بیست دقیقه با حوصله نگه می‌دارد. این یادداشت اصلا بر این ادعا نیست که داستانی که فرید قادرپناه نوشته، بکر است و قبلا روی هیچ صحنه دیگری مشاهده نشده، بلکه یادآور می‌شود که به یک درد تاریخی، از منظرگاه یک قالب داستانی آشنا (تمثیلی) نگاهی نو انداخته شده. نو بودن این نگاه از سادگی و روانی دیالوگ‌ها مشهود است. ما با شخصیت‌هایی طرف هستیم که هر کدام‌شان در عین اینکه هویت و شناسنامه مشخصی ندارند، قصه و سرگذشت مخصوص به خودشان را برای ما تعریف می‌کند تا در نهایت همان سوالی را که همه‌شان یکصدا می‌خواهند، ما هم در ذهن‌مان تکرار کنیم: «چرا نمی‌گذارند مطابق با طبیعتی که با آن خلق شده‌ایم، زندگی کنیم؟».
نمایش بسیاری از دغدغه‌های روز را بازنمایی می‌کند، از تقابل بین دیکتاتوری و دموکراسی گرفته تا حق برخورداری از آزادی‌های اجتماعی و فردی که در قالب مباحث لیبرالیسم و غیره رخت نمایش پوشیده و پیش چشم‌هایمان ظاهر می‌شود. هرچند که هنگام اشاره به موضوع گرایش‌های جنسی اقلیتی، مخاطب به خنده می‌افتد اما رویکرد خود نمایش به موضوع، جدی است؛ به همان جدیتی که در لحظات صحبت درباره حق برقراری رابطه برای تمامی افراد در پیش گرفته بود؛ این جدیت با ظرافت و لطافت زنانه‌ای که در رقص دو کاراکتر دختر جوان قصه نمود پیدا کرد، تلفیق شد و لحظات دلچسبی از نمایش را رقم زد.
«پناهکاه» سرشار است از کنایه‌های روز اجتماعی و سیاسی که برای مخاطب آشناست. ممکن است شما از خودتان بپرسید تکرار چندباره این دردهای قدیمی قرار است چه گرهی باز کند؟ که در پاسخ باید گفت اولا، نسل جدید مخاطب تئاتر (متولدان نیمه دوم دهه هفتاد و نیمه اول دهه هشتاد) به این عرصه اضافه شده‌اند و بسیاری از مضامینی را که ما قدیمی‌ترها روی صحنه دیده‌ایم، ندیده‌اند و به غیر از آن، اگر قرار باشد به استناد همین یک جمله به دنبال مضامین خیلی نو و بکر بگردیم، چاره‌ای نداریم جز اینکه دست روی دست بگذاریم و کاری نکنیم، حال آن که تئاتر، هنری پویاست و برای نفس کشیدن، بیشتر از نگاه‌های سلبی به سعه صدر نیاز دارد.

من سوالی دارم و ممنون میشم اگر کسی پاسخ بده
در نمایش در دیالوگی به وضوح اشاره میشه که دوران پس از شاهه (یعنی انقلاب به بعد)
با این حال ظاهر کاراکترها به وضوح به اون دوران مربوطه. یعنی خانوما کت دامن دارن و آقایون کراوات
از طرفی
ما با تلفنهای خیلی قدیمی دهه چهلی مواجهیم روی میز کارمندها
و در کنارش مونیتورها ال سی دی هستن

این طراحی صحنه و لباس عامدانه بوده؟
حتی میشد برداشت کنیم که داستان جایی غیر از ایران میگذره
اما
در دیالوگهایی به خود شهر تهران و معاصر بودن زمان اشاره شد.

بوی گند دهن خانم مارکز یا مغز ما؟
چیزی که این روزها از سالن شماره یک تماشاخانه سپند به مشام می‌رسد بیشتر از آن که «بوی گند دهن خانم مارکز» باشد، بوی گند مغزهای خود ماست که فرید قادرپناه (کارگردان) خواسته در لفافه و با کمک جسیکا و ربکا و بابسون و رابسون و دیگران، توی صورت ما بکوبد.
مگر همین ما نیستیم که گذشته و امروز آدم‌ها را زیر و رو می‌کنیم تا بهانه‌ای برای سرزنش کردن آنها پیدا کنیم و بعد، مدت‌ها در ذهن بپروریم تا در موقعیت مناسب (بخوانید دعوا یا زیرآب زنی) آن را رو کنیم و در نتیجه به هدفی برسیم که هرچند شنیع است اما به این دلیل که برای جستن آن تلاش کرده‌ایم، زشت بودنش را نمی‌پذیریم؟ مقصود، مواردی مثل محل تولد یا اصل و نسب است که ابدا اختیاری نیستند یا گرایشات عاطفی، انسانی و جنسی که آنها هم همراه ما و بدون دخالت و انتخاب خودمان، با ما متولد می‌شوند و هر چه که باشند، قطعا نباید منشأ تمسخر یا نکوهش قرار بگیرند، اما ... ! چنین مضامینی در این نمایش هفتاد دقیقه‌ای مورد توجه قرار گرفته و البته اتمسفر انگلیسی داستان در بیش از نیم‌قرن قبل، هیچ تأثیر بدی بر ارتباط گرفتن مخاطب ایرانی امروز نمی‌گذارد، چه بسا، به او کمک می‌کند تلخی حاکم بر واقعیت پیش روی خود را بهتر درک کند. طراحی لباس آشنا در فیلم‌های کلاسیک هالیوودی و ایده‌های پیاده شده روی ابزار و سازه‌های صحنه، چشم‌نوازند و میزانسن‌های غیر ایستا و پر رفت و آمد کار، نمی‌گذارند از آن همه دیالوگ چکشی خسته شوی.
رازآلودگی و داستان‌پردازی حتی دقیقه‌ای از بدنه نمایش جدا نیست و درست لحظه‌ای که فکر می‌کنی جواب سوالت را پیدا کرده‌ای می‌فهمی رودست خورده‌ای. پول، این عنصر همیشگی برای خلق کنش و واکنش از ابتدای شروع مناسبات بشری تا امروز، در این نمایش مرکز فعل و انفعالات است اما در لایه‌های زیرین، ناگفته‌هایی ... دیدن ادامه ›› را کشف می‌کنی که منجر به شکل‌گیری سوالات غیرمادی دیگری می‌شوند؛ سوالاتی بنیادین که ممکن است حتی بعد از رورانس بازیگران هم جوابش را پیدا نکنی و البته این موضوع، ایراد کار بچه‌های نمایش نیست، بلکه جنس دغدغه‌هایی که آنها توی ذهن تو کاشته‌اند به‌گونه‌ایست که باعث می‌شود ذهنت را درگیر کنی و مثلا بخواهی بدانی آیا کسی که از کودکی اصول اخلاقی را در دفتر مشقش تمرین کرده و در نوجوانی به آن فکر کرده و در جوانی با قرار گرفتن در موقعیت‌هایی، به خاطر طرف ضعیف‌تر بودن آسیب دیده، اگر در آن سوی داستان قرار بگیرد و فرصت داشته باشد، همچنان مسیر راست و مستقیم انسانیت را ادامه می‌دهد؟ یا ممکن است با خلق اعجاب‌انگیز توجیهات، آن گزینه‌ای را انتخاب کند که صرفا سود خودش را در پی دارد و زیان بزرگ دیگری؟
«بوی گند دهن خانم مارکز» تنهایی بی‌پایان ذات بشر را در میان جمع نشان می‌دهد و به ما می‌گوید فارغ از زمان و مکان، هر گاه دلیلی به جز دلتنگی و مهر یا مجموعه بهانه‌هایی خالی از این احساسات، انسانی‌هایی را بعد از یک دوره وقفه دور هم جمع کند، نشان دهنده این است که ورِ فرصت‌طلبی مغز به ورِ مهربان آن چربیده و درست در همین نقطه است که کسی در بطن ما، تفنگ را روی شقیقه خودش گرفته است؛ کسی که هر کسی اسمی برای آن گذاشته است؛ «وجدان»، «خود سابق» یا شاید دهانی که قبلا از آن مشک و عنبر بیرون می‌ریخت.